Πώς έθαβαν τους νεκρούς στην αρχαία Πέλλα

 

Τα συμπεράσματα που προέκυψαν από τη μελέτη 100 τάφων της νότιας πτέρυγας του νεκροταφείου της αγοράς

 

Η αγορά, που βρίσκεται σε κεντρικό σημείο της αρχαίας Πέλλας, ήταν ένα από τα μεγαλύτερα δημόσια κτίρια του αρχαίου κόσμου κατά την ελληνιστική περίοδο.

Πρόκειται για έναν αρχαιολογικό χώρο που αποτελεί φάρο φωτεινό και συμβάλλει ουσιαστικά στην εξέλιξη της επιστήμης της αρχαιολογίας και στον εμπλουτισμό της γνώσης μας για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό.

Οι συστηματικές ανασκαφές που ξεκίνησαν στις αρχές της δεκαετίας του 1980 έφεραν στο φως το μεγαλύτερο μέρος του συγκροτήματος και τους γειτονικούς του δρόμους, στο πλαίσιο της πανεπιστημιακής ανασκαφής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Το συγκρότημα της αγοράς, που κτίστηκε το τελευταίο τέταρτο του 4ου αιώνα π.Χ. ήταν ενταγμένο στο ιπποδάμειο πολεοδομικό σχέδιο καταλαμβάνοντας μία έκταση περίπου 70.000 τ.μ. Αναπτυσσόταν γύρω από μεγάλη κεντρική πλατεία, με στοές στις τέσσερις πλευρές και ορθογώνιους χώρους πίσω τους. Στους χώρους αυτούς εντοπίστηκαν εργαστήρια και καταστήματα κεραμικής, κοροπλαστικής και μεταλλοτεχνίας, καταστήματα πώλησης αγγείων και αρωματικών ελαίων, λαδιού, κρεοπωλεία, ιχθυοπωλεία και χώροι όπου συνέρχονταν σώματα αρχόντων, ιδίως στη βόρεια πτέρυγα. Τέλος, στη νοτιοδυτική γωνία της αγοράς ήρθε στο φως το δημόσιο αρχείο της Πέλλας.

Σε τομές που έγιναν για τη διερεύνηση των οικοδομικών φάσεων διαπιστώθηκε η ύπαρξη προγενέστερου νεκροταφείου των κλασικών χρόνων, που ήταν σε χρήση από το τέλος του 5ου έως και λίγο μετά τα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ.

 

Μεγάλη πυκνότητα τάφων

 

Στο πλαίσιο των μελετών τους οι επιστήμονες επικεντρώθηκαν πρόσφατα στη διερεύνηση 100 τάφων της νότιας πτέρυγας, που ήρθαν στο φως από το 1999 έως και το 2017.

Στο εξεταζόμενο τμήμα του νεκροταφείου παρατηρείται σχετικά μεγάλη πυκνότητα τάφων. Η σήμανσή τους γινόταν με τύμβους, οι οποίοι είναι στις περισσότερες περιπτώσεις ολοκληρωτικά κατεστραμμένοι λόγω της μεταγενέστερης ανοικοδόμησης του κτιριακού συγκροτήματος της αγοράς. Ορισμένοι από τους τύμβους ήταν οριοθετημένοι περιμετρικά με αδρούς λίθους.

Οι περισσότεροι από τους τάφους είναι τετράπλευροι λαξευτοί στον μαλακό φυσικό βράχο, χαρακτηριστική μορφή που εμφανίζεται στην Πέλλα και αλλού από την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου έως και τους Ελληνιστικούς χρόνους. Στο αρχικό ωοειδές ή ακανόνιστο λάξευμα ανοιγόταν τετράπλευρη ορθογώνια ή τραπεζιόσχημη ταφική θήκη μικρότερου μεγέθους, γύρω από την οποία συχνά λαξεύονταν αναβαθμοί σε μια ή και περισσότερες πλευρές. Ο σκελετός τοποθετούνταν στο όρυγμα σε ύπτια στάση, κυρίως με προσανατολισμό Α-Δ και μικρή απόκλιση ΒΑ-ΝΔ. Οι γυναίκες, όπως συνήθως συμβαίνει στα νεκροταφεία της Μακεδονίας, τοποθετούνταν -όχι όμως πάντα- με την κεφαλή προς τα ανατολικά και οι άνδρες προς τα δυτικά. Από τη μελέτη των οστών, που είναι υπό εξέλιξη, επιβεβαιώνεται ότι στο συγκεκριμένο τμήμα του νεκροταφείου οι παιδικές και γυναικείες ταφές είναι πολύ περισσότερες από τις ανδρικές.

Στο νεκροταφείο της νότιας πτέρυγας απαντούν και άλλοι τύποι τάφων, όπως κεραμοσκεπείς, καλυβίτες, εγχυτρισμοί και ενταφιασμοί σε πήλινες σαρκοφάγους. Οι καύσεις είναι πολύ σπάνιες.

 

Τα κτερίσματα

Στις αδιατάρακτες ταφές τα κτερίσματα είναι σχετικά περιορισμένα. Ωστόσο, σπανίως απαντούν και ταφές με περισσότερα κτερίσματα, όπως μία παιδική. Τα κτερίσματα τοποθετούνταν συνήθως στα πόδια, στη λεκάνη και στα χέρια. Στην κεφαλή βρίσκονται νομίσματα και ενώτια και στους ώμους πόρπες που συγκρατούσαν τα ενδύματα. Τμήματα κατακερματισμένων αγγείων και άλλα ευρήματα που χρησιμοποιούνταν σε τελετές εναγισμών ή αποτελούσαν κτερίσματα προγενέστερων ταφών, ρίχνονταν συχνά στο γέμισμα των τάφων με χώμα και πέτρες. Με το νεκροταφείο μπορούν να συνδεθούν και αρκετά μεμονωμένα ευρήματα που εντοπίστηκαν στις επιχώσεις των δρόμων και των δωματίων της αγοράς.Τα αγγεία, όπως είναι αναμενόμενο, αποτελούν το συνηθέστερο εύρημα. Τα περισσότερα από αυτά ανήκουν στην κατηγορία της λεπτής κεραμικής, ιδίως της μελαμβαφούς και ερυθρόμορφης.

 

Ειδώλια ήρθαν στο φως κυρίως σε παιδικές και γυναικείες ταφές. Απαντούν περιστέρια, καθιστές και όρθιες γυναικείες μορφές, παιδικές μορφές, Σάτυροι, πετεινοί, ζώα και ελάχιστες προτομές. Πρόκειται για τύπους γνωστούς από μεγάλα κέντρα κοροπλαστικής της εποχής, όπως τη Βοιωτία, την Όλυνθο και άλλα. Τα ειδώλια ερμηνεύονται συνήθως ως παιχνίδια ή αντικείμενα με προστατευτικό-αποτροπαϊκό χαρακτήρα. Αν και τα περισσότερα αποτελούν πιθανότατα προϊόντα τοπικών εργαστηρίων, δύο ειδώλια, ένθρονης γυναικείας μορφής και ανακεκλιμένου συμποσιαστή ήταν εισηγμένα, πιθανώς από την Κόρινθο.

 

Εκτός από πήλινα αγγεία, τους νεκρούς των εξεταζόμενων τάφων συνόδευαν και κοσμήματα. Ειδικότερα, βρέθηκαν αργυρά ενώτια, χάλκινα ψέλια, δαχτυλίδια, ψήφοι περιδεραίων, και αρκετές τοξωτές χάλκινες πόρπες. Σε χάλκινο δαχτυλίδι που ήρθε στο φως σε παιδική ταφή, πιθανώς αγοριού, εικονίζεται έκτυπη μορφή σκύλου που βαδίζει.

 

Στα μετάλλινα αντικείμενα των τάφων συγκαταλέγονται σιδερένιες αιχμές ακοντίων και δοράτων, σιδερένιες και χάλκινες στλεγγίδες, σιδερένιο εγχειρίδιο, χάλκινα ωτογλύφανα, κρίκοι, τμήματα χάλκινων αγγείων και άλλα.

 

Νομίσματα ήρθαν στο φως μόνο σε 26 τάφους, που αποτελούν περίπου το 26% του ευρύτερου συνόλου. Όταν βρίσκονται στο στόμα ή στα χέρια του νεκρού, συνήθως συνδέονται με τον «χαρώνειο οβολό», αν και οι συγκεκριμένες αργυρές ή χάλκινες υποδιαιρέσεις συνήθως δεν αντιστοιχούν σε οβολούς. Τα νομίσματα των εξεταζόμενων τάφων, όπως είναι αναμενόμενο, είναι κυρίως κοπές Μακεδόνων βασιλέων.

 

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ακόμη η εύρεση αστραγάλων που είχαν τοποθετηθεί στον θώρακα και στη λεκάνη των σκελετών σε αρκετές ταφές. Οι αστράγαλοι αποτελούν αντικείμενα με ποικίλες ερμηνείες, που απαντούν κυρίως σε παιδικούς και γυναικείους τάφους. Ταυτίζονται συνήθως με παιχνίδια, αλλά και με αντικείμενα με θρησκευτικό ή συμβολικό και προφυλακτικό χαρακτήρα.

 

Ο Ιωάννης Ακαμάτης

 

Δυστυχώς, ο άοκνος διευθυντής της πανεπιστημιακής ανασκαφής της αγοράς, Ιωάννης Ακαμάτης, που πρόσφατα έφυγε από κοντά μας δεν πρόλαβε να δει ολοκληρωμένη τη συγκεκριμένη μελέτη. Ωστόσο, όπως τονίζει ο γιος του και αρχαιολόγος Νίκος Ακαμάτης: «είμαι σίγουρος ότι θα είναι ευτυχής, γνωρίζοντας ότι οι συνεργάτες και μαθητές του θα συνεχίσουν το έργο του ολοκληρώνοντας τις δημοσιεύσεις της αρχιτεκτονικής, της πλαστικής, της κεραμικής, της κοροπλαστικής, των νομισμάτων και των μετάλλινων και λοιπών αντικειμένων από την αγορά, που βρίσκονται σε εξέλιξη».

 

Κυριακή Τσολάκη,ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Βρέθηκε ο τάφος του Σωσθένη της Μακεδονίας

 

Στην 37η Επιστημονική Συνάντηση για το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη παρουσιάστηκε μια άκρως ενδιαφέρουσα ανακοίνωση για την ιστορία της αρχαίας Μακεδονίας, που όσοι την παρακολούθησαν, είτε διά ζώσης είτε διαδικτυακά, θα κατάλαβαν την ιδιαίτερη σημασία της για πολλές πτυχές της ιστορίας της αρχαίας Μακεδονίας.

Το ανέλπιστο εύρημα, όπως επισήμανε ο ανασκαφέας Δρ. Νικόλαος Β. Παππάς, αποκαλύφθηκε περίπου 3,5 χλμ. νοτιοδυτικά του κηρυγμένου αρχαιολογικού χώρου της Πέλλας, εντός του περιβάλλοντος που άλλοτε κάλυπτε η λίμνη των Γιαννιτσών. Κατά την ανασκαφή προέκυψαν πέντε ορύγματα και οκτώ αβαθείς ακανόνιστοι λάκκοι. Ένα από τα ορύγματα, το μόνο ορθογώνιο, ανοίχτηκε για να δεχτεί την ταφή ενός πολεμιστή, ηλικίας 40 και πλέον ετών, ο οποίος κηδεύτηκε μαζί με τον οπλισμό του, μία σιδερένια σάρισσα, ένα σιδερένιο δόρυ, ένα σιδερένιο ακόντιο, δύο σιδερένια μαχαιρίδια, μία σιδερένια στλεγγίδα και τρία πήλινα αγγεία, μια αρυβαλλοειδή λήκυθο με ερυθρόμορφο ανθέμιο, έναν μελαμβαφή σκύφο αττικού τύπου και ένα μελαμβαφές σκυφίδιο. Ο πολεμιστής, ως είθισται, καλυπτόταν με σάβανο, κατάλοιπα του οποίου διατηρήθηκαν στην επάνω επιφάνεια της σάρισσας. Επάνω από τον τάφο και γύρω από αυτόν βρέθηκαν κατάλοιπα των εναγισμών (μεταξύ των οποίων και δύο τεμαχισμένοι σκύλοι) που ακολούθησαν της ταφής και τη σφράγισαν.

Βορειοδυτικά του τάφου του πολεμιστή, σε άμεση γειτνίαση με αυτόν, σε άλλο μεγάλο ωοειδές όρυγμα, είχαν ταφεί σε επάλληλες στρώσεις: 4 άνθρωποι (ένας ενήλικας άνδρας, μία γυναίκα 15-20 ετών, δύο νεογέννητα βρέφη) και 16 ζώα ή τμήματα ζώων (4 άλογα, 7 σκύλοι, 1 κρανίο σκύλου και 4 γνάθοι: δύο σκύλων, ενός αιγοειδούς και ενός αλόγου). Δυτικά του παραπάνω ορύγματος ήρθαν στο φως άλλες 4 ταφές ζώων, 3 ολόκληρων αλόγων και 1 σκύλου.

Η παρουσία οκτώ αλόγων, τα οποία προφανώς ήταν περισσότερα, εάν υπολογιστούν και τα μεμονωμένα οστά που συλλέχθηκαν από την ερευνημένη περιοχή, η εκτροφή των οποίων ήταν πολυδάπανη και κατεξοχήν προνόμιο της ανώτερης τάξης, εύλογα, όπως ανέφερε ο ανασκαφέας, χαρακτηρίζουν τον νεκρό, τον οποίο συνόδευαν, ως ιππέα, με σημαντική κοινωνική προβολή και έντονη παρουσία στα πολιτικά και στρατιωτικά πράγματα της Μακεδονίας. Εκτός από έμβλημα υψηλής κοινωνικής θέσης, το άλογο συνδέεται και με την εξύψωση του επιφανούς νεκρού στη σφαίρα των ηρώων. Σύμφωνα με τον κ. Παππά, από τους διοργανωτές της ταφής υιοθετήθηκε ένα σπάνιο και ασυνήθιστο τελετουργικό με σαφείς αναγωγές στο ηρωικό παρελθόν, συγκεκριμένα στην περιγραφή της ταφής του Πατρόκλου στη ραψωδία Ψ της Ιλιάδας, όπου, εκτός από την προσφορά αλόγων και σκύλων, προσφέρονται προς τιμήν του νεκρού και αιχμάλωτοι Τρώες.

Τα ευρήματα της ανασκαφής, τόσο από το εσωτερικό των τάφων όσο και πάνω από αυτούς, τα οποία τοποθετούνται κυρίως στο πρώτο τέταρτο του 3ου αι. π.Χ. και δη προς το τέλος του, οδήγησαν τον ανασκαφέα στην ταύτιση του αξιωματούχου της ταφής με τον Σωσθένη, τον στρατηγό, που αν και ανακηρύχθηκε από τον στρατό βασιλιάς, υπό το βάρος των έκτακτων πολεμικών αναγκών, επειδή προφανώς είχε διακριθεί ως στρατηγός του Λυσιμάχου κατά τους πολέμους εναντίον των βαρβαρικών φύλων, εντούτοις ο ίδιος δεν αποδέχτηκε τον βασιλικό τίτλο και ζήτησε να τον αναγνωρίζουν ως στρατηγό και όχι ως βασιλιά, πράγμα το οποίο πιθανότατα τον ανέβασε ακόμα περισσότερο στην εκτίμηση των Μακεδόνων (Ιουστίνος 24.5). Παρόλο που ο ίδιος αρνήθηκε τον βασιλικό τίτλο, από τους χρονικογράφους συγκαταλέγεται στους βασιλείς της Μακεδονίας. Στο διάστημα των δύο χρόνων που κυβέρνησε τη Μακεδονία, από το 279 π.Χ. μέχρι τον θάνατό του το 277 π.Χ., ο Σωσθένης, σε αντίθεση με τους τρεις προηγούμενους ανίκανους βασιλείς, γόνους της δυναστείας των Αντιπατριδών (του Πτολεμαίου Κεραυνού, του αδελφού του Μελέαγρου και του Αντιπάτρου του επονομαζόμενου «Ετησία») κατάφερε να αποκρούσει τους Γαλάτες τόσο του Βόλγιου (279 π.Χ.) όσο και του Βρέννου (278 π.Χ.) και να σώσει τη Μακεδονία. Οι πηγές δεν αναφέρουν την αιτία θανάτου του. Εντούτοις, ορισμένοι μελετητές θεωρούν ότι πέθανε αμυνόμενος. Οι Μακεδόνες, όχι μόνο αναγνώρισαν το κύρος και την ικανότητά του, αλλά τον τίμησαν με ένα σπάνιο και ασυνήθιστο τελετουργικό με αναγωγές στο έπος. Για την ταύτιση με Γαλάτες αιχμαλώτους των τεσσάρων ατόμων που βρέθηκαν στο ίδιο όρυγμα με τα σκυλιά και τα άλογα, γεγονός που καθιστά την ταφή αποκλίνουσα, κοντά στην ταφή του Σωσθένη, ο ανασκαφέας, πέρα από το ιστορικό πλαίσιο, βασίστηκε και στην ομοιότητα που παρατηρείται ανάμεσα στην ασυνήθιστη στάση της γυναίκας με αντίστοιχες στάσεις σε τάφους Γαλατών. Όσο φρικτή και υπερβολική κι αν φαίνεται η πράξη της θυσίας αιχμαλώτων, εφαρμόζεται σε χαοτικές καταστάσεις, όταν οι θεσμοί καταλύονται και οι αξίες υπονομεύονται. Είναι το δίκαιο του πολέμου.

 

 Υπό το πρίσμα αυτό, σύμφωνα με τον αρχαιολόγο, ερμηνεύεται καλύτερα και η παρουσία τόσων πολλών σκύλων στο τελετουργικό, η θυσία των οποίων, και δη ο αποκεφαλισμός και ο διαμελισμός ορισμένων, παραπέμπει, ως κατεξοχήν ζώο των καθαρμών, σε μια τελετουργία που αποσκοπεί στον εξαγνισμό και στην προστασία της κοινότητας από το μίασμα. Ο ρόλος τους, με τη συμβολή της Εκάτης ή της Εννοδίας, ήταν να προστατεύσουν από τη μια τους νεκρούς στη μετάβασή τους από την ζωή στον θάνατο, στη μεταθανάτια ζωή, και από την άλλη να αποτρέψουν την επιστροφή των ψυχών στον κόσμο των ζώντων, ιδιαίτερα εκείνων, όπως τα βρέφη, που δε πρόλαβαν να εκπληρώσουν τις επιθυμίες και τον κοινωνικό τους ρόλο, άρα και τις προσδοκίες της κοινωνίας, γι’ αυτό και θεωρούνταν εκδικητικοί.

 

Επιπλέον, μας τόνισε ο κ. Παππάς ότι τεμαχισμό σκύλου (κομμένου στη μέση) περιλάμβανε και η τελετουργία για τον αποτροπαϊκό καθαρμό του μακεδονικού στρατού, που λάμβανε χώρα την πρώτη του μήνα Ξανθικού, πριν από την εαρινή ισημερία (τοῦ δ’ ἔαρος ἀρχομένου), στην ετήσια γιορτή Ξανθικά, στην οποία συνέρρεαν Μακεδόνες όχι μόνο από την πρωτεύουσα, αλλά και από τις γύρω πόλεις και κώμες της. Η συμβολική διάβαση του στρατεύματος μέσα από το τεμαχισμένο ζώο είχε αποτροπαϊκό χαρακτήρα, να απομακρύνει δηλαδή κάθε κακό, επιφέροντας έτσι την ενότητα και τη ετοιμότητα του στρατού για τη νέα πολεμική περίοδο. Επιπλέον, η χώρα, έπρεπε όχι μόνο να μείνει αμίαντη και άθικτη, αλλά και παραγωγική, στοιχεία που κλονίστηκαν κατά τις γαλατικές επιδρομές, κι ίσως δεν είναι τυχαίο που η γιορτή τελείτο τον μήνα Ξανθικό, μήνα κατεξοχήν της άνοιξης, της γονιμότητας, της ανθοφορίας των δένδρων, της αναγέννησης της φύσης, της καρποφορίας της γης. Και τα δύο παραπάνω στοιχεία (καθαρμός από το μίασμα και γονιμότητα) ήταν ευδιάκριτα και στην ταφή που πολεμάρχου (μέσα από την παρουσία σκύλων και τη στάση της γυναίκας αντίστοιχα). Οι συμβολισμοί επεκτείνονται ακόμα παραπέρα, εάν αναλογιστούμε αφενός ότι τόσο ο μήνας όσο και η γιορτή συνδέονται με τον Ξάνθο, προσωνυμία του Απόλλωνα, που σημαίνει τον ολοκάθαρο, αφού πρώτος αυτός, καθάρθηκε και εξαγνίστηκε για τον φόνο που διέπραξε, και αφετέρου εξαιτίας της δικής του παρέμβασης, όπως αναφέρει ο Παυσανίας, ο γαλατικός κίνδυνος αποτράπηκε ολοκληρωτικά. Έτσι, ο θεός δεν εξαγνίζει μόνο, αλλά επιπλέον ενσαρκώνει τον θρίαμβο της τάξης επί του χάους, τη νίκη του φωτός πάνω στο σκοτάδι. Δεν αποκλείεται, επομένως, η γιορτή, εκτός από τον εξαγνισμό του στρατού, για τις θυσίες που διαπράχθηκαν σε περίοδο κρίσης, να είχε σκοπό να διατηρήσει στη μνήμη τη συνεισφορά των Μακεδόνων στην αποτροπή της γαλατικής απειλής, πόσω μάλλον όταν οι πόλεις της νοτίου Ελλάδας, και κυρίως οι Αιτωλοί, δεν άφησαν ανεκμετάλλευτη μια τέτοια νίκη απέναντι σε έναν βάρβαρο εχθρό.

 

Καθώς οι γραπτές πηγές δεν αναφέρουν πού ακριβώς γινόταν η εν λόγω τελετουργία, είχε διατυπωθεί η άποψη ότι ο τόπος αυτός βρισκόταν πιθανότατα έξω από την πόλη. Σύμφωνα όμως με τα νέα δεδομένα, ο κ. Παππάς πιστεύει ότι η ξεχωριστή αυτή τελετουργία λάμβανε χώρα πλησίον του παραπάνω τάφου, ο οποίος, καθώς βρισκόταν κοντά σε σταυροδρόμι και κυρίως επάνω στην οδική αρτηρία, που ένωνε τη νέα με την παλαιά πρωτεύουσα, αποτελούσε προφανώς τοπόσημο για τους Μακεδόνες, ζώσα μνήμη της αποτροπής του γαλατικού κινδύνου.

 

Καταλήγοντας, ο ομιλητής μας ανέφερε ότι πιθανότατα όλη η έκταση των ταφών καλυπτόταν από χαμηλό τύμβο, διαμέτρου περίπου 36 μ., όσο και το μήκος Α-Δ του ερευνημένου χώρου, και ύψους 2,5-3 μ., όπως συμβαίνει συνήθως σε τάφους επιφανών, ο οποίος όμως ισοπεδώθηκε κατά τις εργασίες αποξήρανσης και ισοπέδωσης της λίμνης των Γιαννιτσών στο δεύτερο τέταρτο του 20ού αι.

 

Ευελπιστούμε το ιδιαίτερο αυτό και άκρως σημαντικό εύρημα για την ιστορία της αρχαίας Μακεδονίας και όχι μόνον να αποκτήσει όσο το δυνατόν συντομότερα τον χώρο και την αίγλη που του αξίζει. Γιατί προφανώς και δεν τιμήθηκε τυχαία με ένα τέτοιο σπάνιο και ασυνήθιστο τελετουργικό ένας πολέμαρχος που αγωνίστηκε και πιθανόν πρόσφερε ακόμα και την ζωή του για τη σωτηρία της Μακεδονίας. Άσχετα εάν επισκιάστηκε από τους Αντιγονίδες που τον ακολούθησαν, για τους δικούς τους προφανώς λόγους…

 

 Βασιλική Β. Παππά,fractalart

 

 

 

 

Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας - Archaeological Museum of Drama

 

Το Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας καλύπτει χρονολογικά την ανθρώπινη παρουσία στο Νομό Δράμας από τη Μέση Παλαιολιθική Εποχή (50.000 χρόνια από σήμερα), με τα ίχνη ζωής των παλαιολιθικών κυνηγών στο σπήλαιο Πηγών του Αγγίτη, μέχρι τους νεότερους χρόνους (1913).

Ο εκθεσιακός χώρος αποτελείται από τρεις κύριες αίθουσες.

Στην πρώτη τα αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν την παρουσία των νομάδων κυνηγών της Μέσης Παλαιολιθικής Εποχής στο σπήλαιο Πηγών του Αγγίτη, τη ζωή στους μόνιμους γεωργοκτηνοτροφικούς νεολιθικούς οικισμούς και το πέρασμα στη χαλκοκρατία στην πόλη της Δράμας και στη θέση Σιταγροί. Στην ίδια αίθουσα υπάρχουν ευρύματα από την εποχή του Σιδήρου και από τους μετέπειτα χρόνους, όπου είναι κυριαρχεί η λατρεία του θεού Διόνυσου.

Στη δεύτερη αίθουσα αρχιτεκτονικά γλυπτά, κεραμική και νομίσματα βεβαιώνουν τη συνέχεια της ζωής στη Δράμα και σε ολόκληρο το νομό κατά τους παλαιοχριστιανικούς, βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους.

Στην τρίτη αίθουσα του εκθεσιακού χώρου, που είναι στεγασμένο αίθριο, ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει γλυπτά οργανωμένα σε τρεις ενότητες. Η πρώτη περιλαμβάνει αρχιτεκτονικά γλυπτά από τους αρχαίους χρόνους μέχρι την τουρκοκρατία. Η δεύτερη περιέχει αναθηματικά μνημεία που συνδέονται με τη λατρεία διαφόρων θεών του ελληνορωμαϊκού πάνθεου και των τοπικών θεοτήτων, με ιδιαίτερη αναφορά στο Διόνυσο. Στην τρίτη ενότητα ανήκουν επιτύμβια μνημεία ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων.

 

 

The Archaeological Museum of Drama covers chronologically the human presence in the prefecture of Drama from the Middle Paleolithic Age (50,000 years from now), with traces of Palaeolithic hunters living in the cave Sources of Aggitis until modern times (1913).

 

The exhibition consists of three main halls.

 

The first archaeological findings indicate the presence of nomadic hunters of the Middle Paleolithic Age in the cave Sources of Aggitis, life to permanent farming Neolithic settlements and the passage in Bronze Age in the city of Drama and position Sitagri. In the same room there are findings from the Iron Age and from the later times, which is dominated by the cult of God Dionysus.

 

In the second room architectural sculptures, pottery and coins attest the continuity of life in Drama and in the entire area during the Early Christian, Byzantine and after Byzantine times.

 

In the third room of the exhibition, which is roofed atrium, the visitor can admire sculptures organized into three sections. The first includes architectural sculptures from ancient times to the Ottoman Empire. The second contains votive monuments associated with the cult of various gods of Greco-Roman pantheon and local deities, with particular reference to Dionysus. In the third section there are funerary monuments of Hellenistic and Roman times.

 

 

Μ. Χάιντεγκερ,ο μεταφυσικός του μηδενισμού και οι αντιπλατωνιστές επίγονοί του

 

                                    Νύχτα και Ομίχλη

 

Περιγραφή

Η μελέτη αυτή –εκκρεμότητα τριών δεκαετιών– επιχειρεί να διαλύσει την σύγχυση που διαχύθηκε στο μυαλό μας, όταν την κριτική και νοηματοδοτική δύναμη του νου υποκατέστησε η γλωσσική εκφορά της απουσίας νοήματος. Γίναμε, έτσι, υποχείρια φλύαρου αναμασήματος μηδαμινοτήτων, μέσω επικοινωνιακών δικτύων, σ’ ένα κόσμο που έχασε την ισορροπία του και την θέλησή του να δρομολογήσει μια νέα.

 Kατάθεση μιας εμπειρίας ζωής με την φιλοσοφία, η μελέτη αυτή, εξιχνιάζει και διασαφηνίζει τον τρόπο με τον οποίο η σκέψη του καιρού μας παροπλίσθηκε, αφήνοντας αναξιοποίητα όσα γόνιμα στοιχεία της ελληνο-δυτικής φιλοσοφίας θα συνέβαλλαν στην επανεκκίνηση θεσμίσεων δικαιότερης πολιτικο-κοινωνικής οργάνωσης και αναδόμησης του σύγχρονου κόσμου. Για την σάρωσή τους από την φαουστική παράδοση της γενικευμένης κυριαρχίας, χρειάστηκε να μεσολαβήσει η αποδόμηση των σύγχρονων μεταστοιχειώσεων του Αριστοτελικού Πλατωνισμού από τον Μ.Heidegger και τους επιγόνους του, με τη μορφή «φονικής» ερμηνείας της κοσμικής και ανθρώπινης θετικότητας.

Η εξιχνίασή της στην ανά χείρας μελέτη μπορεί να τελεσφορήσει ως αντίσταση ή εναντίωση στον αντιδραστικό μηδενισμό, με τη συνεργασία πολλών θετικών δυνάμεων, στον ακαδημαϊκό και στον έξω-ακαδημαϊκό χώρο.

         Λίγα λόγια για την συγγραφέα

 

Η Αλεξάνδρα Δεληγιώργη γεννήθηκε στην Θεσσαλονίκη και ζει στην Αθήνα.Σπούδασε φιλοσοφία στο Α.Π.Θ και κοινωνιολογία/εθνολογία στην Σορβόννη. Είναι Ομ. Καθηγήτρια φιλοσοφίας (Α.Π.Θ).Συνεργάστηκε με φιλοσοφικά και λογοτεχνικά περιοδικά και εφημερίδες. Έχει εκδώσει δοκίμια, φιλοσοφικές μελέτες, μυθιστορήματα και διηγήματα. Το δοκίμιό της Ά-νοστον ήμαρ (εκδ. Άγρα 1997) τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου του 1998 και το μυθιστόρημά της Τρυφερός Σύντροφος (εκδ. Άγρα 2011) τιμήθηκε με το Βραβείο «Νίκος Θέμελης» 2012.

 

 Εκδόσεις Αρμός

Η ακρόπολη της Αμφίπολης φέρνει στο φως σημαντικά ευρήματα

 

Ενδιαφέροντα στοιχεία για την σύνδεση της αρχαίας πόλης με άλλα σημαντικά διοικητικά και θρησκευτικά κέντρα ανά την Ελλάδα 

 

 

Το ανασκαφικό έργο στην ακρόπολη της Αμφίπολης, στο κέντρο της αρχαίας φημισμένης πόλης της Μακεδονίας, με θέα στον ποταμό Στρυμόνα και στο χρυσοφόρο Παγγαίο, συνεχίζει να φέρνει στο φως σημαντικά ευρήματα, προσφέροντας ταυτόχρονα στους αρχαιολόγους ενδιαφέροντα στοιχεία για την σύνδεση της αρχαίας πόλης με άλλα σημαντικά διοικητικά και θρησκευτικά κέντρα ανά την Ελλάδα.

 

Ο καθηγητής Κλασσικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών Δημήτρης Δαμάσκος στην διάρκεια της ετήσιας διήμερης επιστημονικής συνάντησης που πραγματοποιήθηκε στην Θεσσαλονίκη, για το αρχαιολογικό έργο στην Μακεδονία και την Θράκη, αναφέρθηκε στο ανασκαφικό έργο της προηγούμενης χρονιάς που πραγματοποιείται στην ακρόπολη της Αμφίπολης.

Πρόκειται για μια συστηματική ανασκαφή που ξεκίνησε το 2019 και διενεργείται από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Σερρών υπό την καθοδήγηση σήμερα της προϊσταμένης της Εφορείας Δρ. Δημητρίας Μαλαμίδου και του Πανεπιστημίου Πατρών.

 

 

Η ανεύρεση ενός ανθρώπινου δοντιού από παιδί στην αρχή της εφηβείας, ενός ακέραιου μικρού ειδώλιου ταύρου με διαμπερή οπή στο σώμα του και μιας μικρής πήλινης ανάγλυφης κεφαλής του Ασκληπιού, συγκαταλέγονται στα ευρήματα της περσινής ανασκαφής τα οποία παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

 

Ο καθηγητής Δαμάσκος υπογράμμισε ότι κατά την ανασκαφική περίοδο του 2024 η έρευνα επικεντρώθηκε δυτικά της πρωτοβυζαντινής Βασιλικής Γ', εκεί όπου έχει αποκαλυφθεί ένα επίμηκες ορθογώνιο κτήριο, με ισχυρούς τοίχους των οποίων σώζονται οι κατώτεροι δόμοι από μεγάλες καλοπελεκημένες πωροπλίνθους. Να σημειωθεί ότι από το κτίσμα σώζεται μόνο το δυτικό τμήμα του, ενώ το υπόλοιπο έχει καταστραφεί από τη Βασιλική. Τα έως τώρα ευρήματα χρονολογούνται στην αρχική φάση ανέγερσης μέσα στον 4ο αι. π.Χ.

 

Σύμφωνα με τον καθηγητή Κλασσικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών, το είδος των συγκεντρώσεων των ευρημάτων (τμήματα πήλινων γυναικείων ειδωλίων, τμήματα από πήλινες μήτρες ειδωλίων, πλήθος οστρέων, οστών μικρών ζώων και ψαριών σε επίχωση πλούσια σε κάρβουνα και υπολείμματα καύσης), σε συνδυασμό με τα έως τωρα ευρήματα προηγούμενων ανασκαφικών περιόδων, επιτρέπουν την αναγνώριση μιας λατρευτικής λειτουργίας του χώρου όπου πραγματοποιούνταν οι ανασκαφικές εργασίες.

 

Λατρεία της Ταυροπόλου Αρτέμιδας στην Αμφίπολη;

 

«Η συνολική εικόνα του ανεσκαμμένου χώρου, έτσι όπως διαμορφώνεται έως σήμερα», σημείωσε στην παρουσίασή του ο κ. Δαμάσκος, «αφορά ένα λατρευτικό κτίσμα που ανοικοδομήθηκε μέσα στον 4ο αι. π.Χ., και από τα κινητά ευρήματα συνάγεται ότι πιθανότατα ήταν αφιερωμένο σε γυναικεία θεότητα. Η άποψη αυτή βασίζεται σε πλήθος γυναικείων ειδωλίων, αλλά και σε ενδείξεις που σχετίζονται με λατρεία σχετική με διαβατήριες τελετές. Πέρυσι, είχαμε προτείνει την πιθανή ταύτιση του χώρου με Μητρώο. Δεν αποκλείεται ωστόσο και η περίπτωση της Αρτέμιδος Ταυροπόλου, λαμβάνοντας υπόψη και τα παλαιότερα ευρήματα από την ευρύτερη περιοχή των πρωτοβυζαντινών εκκλησιών».

 

 

«Στις μεταγενέστερες επιχώσεις της Βασιλικής Γ'», συνέχισε ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Πατρών, «βρέθηκε κορμός Άρτεμις, η κατάσταση του οποίου δεν επιτρέπει μια ασφαλή χρονολόγηση. Τα ευρήματα από τις δύο αποθέσεις στο λατρευτικό κτίσμα που βρέθηκαν το 2019 και το 2022 μπορούν να παραπέμψουν σε λατρεία της θεάς Άρτεμις: η προτομή αλόγου και ένα όστρεο συνδέονται με τη λατρεία της Ταυροπόλου ως θεότητας με την ιδιότητα της προστάτιδας των νεαρών κοριτσιών στην είσοδο της εφηβείας.

Το πλήθος, άλλωστε, των όστρεων δυτικά του κτίσματος παραπέμπει και σε αυτήν τη χρήση, στην απόθεση τους, δηλαδή, στον χώρο από μικρές κοπέλες μετά από πιθανά γεύματα, δεδομένου ότι ο τύπος αυτός των όστρεων συμβολίζει και την έναρξη της εμμήνου ρύσης. Προς την ίδια κατεύθυνση ερμηνεύεται το φετινό σπάνιο εύρημα σε μη ταφικό περιεχόμενο του παιδικού δοντιού, αφιέρωμα στην προστάτιδα θεότητα».

Σε ό,τι αφορά τώρα την εικονογραφία της λατρευόμενης θεότητας, και λόγω της έλλειψης προς το παρόν επιγραφικών στοιχείων που θα πιστοποιούσαν με πλήρη βεβαιότητα την ταυτότητα της, ο καθηγητής Δημήτρης Δαμάσκος επισημαίνει πως η ανεύρεση φέτος της μικρής κεφαλής του Ασκληπιού εξηγείται πλήρως στο λατρευτικό πλαίσιο της 'Αρτεμις.

«Η θεά Άρτεμις», επισημαίνει, «ως αδερφή του πατέρα του Ασκληπιού, τον Απόλλωνα, εμφανίζεται συχνά μαζί με τον Ασκληπιό. Στην ίδια την Αμφίπολη, μάλιστα, σε ανασκαφή μέσα στο σημερινό χωριό μιας μεγάλης αρχαίας οικίας στους πρόποδες της ακρόπολης, βρέθηκαν μαζί δύο μαρμάρινοι κορμοί ελληνιστικών γλυπτών της 'Αρτεμις και του Ασκληπιού. Πέραν του Ασκληπιού, στην περσινή ανασκαφή του αποθέτη με τους απανθρακωμένους καρπούς βρέθηκε επίσης και πήλινο αγαλμάτιο Πανός, στοιχείο ενισχυτικό της λατρείας της θεάς».

«Όλα τα παραπάνω δεν μπορούν να θεωρηθούν ότι ταυτίζουν με πλήρη βεβαιότητα το ιερό με το Ταυροπόλιο, δεδομένου ότι έως τώρα δεν έχει αποκαλυφθεί σε κλειστό ανασκαφικό στρώμα επιγραφή, ή οποιοδήποτε άλλο εύρημα, που θα τεκμηρίωνε με ασφάλεια την όποια ταύτιση. Οι ήδη ανευρεθείσες επιγραφές από τις παλαιότερες ανασκαφές στην ακρόπολη που αναφέρουν το Ταυροπόλιο έχουν εντοπιστεί, και αυτές, σε μεταγενέστερες, βυζαντινές επιχώσεις, και χρονολογούνται από τα πρώιμα ελληνιστικά χρόνια έως και τον 1ο αι. μ.Χ.», υπογράμμισε ο κ. Δαμάσκος.

 

 ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

The World’s Greatest Places of 2025:Royal Palace of Aigai

 

 

by Julia Buckley

 There are moments in time when the world shifts. One such was the crowning of Alexander the Great, the legendary king of Macedon who went on to conquer land from Egypt to India, kickstart cross-cultural pollination between Europe and Asia, inspire the Roman empire, and change the course of history. Now, following nearly five decades of excavation and 16 years of painstaking restoration, visitors can enter the Royal Palace of Aigai—the ceremonial hub for the Macedonian dynasty—and step into the column-fringed courtyard where the 20-year-old was crowned in 336 BCE.

They can dial back time walking through dining rooms where Alexander’s father, Philip II, entertained Greek politicians and Persian royalty amid mosaic floors and colorful stucco-clad walls. Three times larger than the Parthenon in Athens (its courtyard alone could hold 4,000 people), the palace, located an hour west of modern-day Thessaloniki, inspired buildings as far afield as Uzbekistan. After being overlooked for centuries, northern Greece is opening a flurry of archaeological sites.

The newest: Thessaloniki’s November-debuted metro system, which cleaves through the 2,300-year-old city (which was named for a sister of Alexander’s). Thirteen “archaeo-stations” display ancient finds uncovered during the build, including Venizelou, which deposits riders plumb on the city’s Roman-era main drag.

TIME

Ἀρχαία Βισαλτία: Ὁ Ἀντιφάνης ὁ Βεργαῖος καί ἡ ἱστορία τῶν παγωμένων λέξεων

    

«Καὶ ὅπως ὁ στρατὸς προχωροῦσε προς τὸν Στρυμόνα, ἐκεῖ πρὸς τὴν μεριὰ ποὺ δύει ὁ ἥλιος, ἦταν ἕνας γυαλός, καὶ ἐκεῖ κοντὰ ἦταν μία κατοικημένη πόλη, ἡ Ἄργιλος. Αὐτὴ καὶ ὅλη ἡ χώρα πάνω ἀπ’ αὐτὴν ὀνομαζόταν Βισαλτία».

 

Μᾶς ὁμιλεῖ ὁ Ἡρόδοτος:

Ὡς δὲ ἀπὸ τοῦ Στρυμόνος ἐπορεύετο ὁ στρατός, ἐνθαῦτα πρὸς ἡλίου δυσμέων ἐστὶ αἰγιαλός, ἐν τῷ οἰκημένην Ἄργιλον πόλιν παρεξήιε· αὕτη δὲ καὶ ἡ κατύπερθε ταύτης καλέεται Βισαλτίη.1

Οἱ ἐκβολὲς τοῦ Στρυμόνα ἦταν τὰ σύνορα τῆς Βισαλτίας. Ἀπὸ τὸν Στράβωνα γνωρίζουμε τὴν ὀνομασία τῶν διαφόρων φύλων ποὺ κατοικούσαν ἐκεῖ:

Ἠδωνοὶ δὲ καὶ Βισάλται τὴν λοιπὴν (Μακεδονίαν) μέχρι Στρυμόνος· ὧν οἱ μὲν αὐτὸ τοῦτο προσηγορεύοντο Βισάλται, Ἠδωνῶν δ’ οἱ μὲν Μυγδόνες, οἱ δὲ Ἤδωνες, οἱ δὲ Σιθῶνες.2

 

Ὁ Στράβων μᾶς δίνει καὶ τὴν καλύτερη περιγραφὴ τῆς χώρας: Στὰ βόρεια τῆς Ἀμφίπολης, γράφει, κατοικοῦσαν οἱ Βισάλτες. Ἡ χώρα τους ἐκτεινόταν ὡς τὴν πόλη τῆς Ἡράκλειας καὶ κατεῖχαν μία πλούσια πεδιάδα ποὺ διέσχιζε ὁ Στρυμόνας. Ἡ πηγὴ του ἦταν στὴν χώρα τῶν Ἀγριάνων· διέσχιζε τὴν χώρα τῶν Μεδῶν καὶ τῶν Σιντῶν καὶ εἶχε τὶς ἐκβολές του ἀνάμεσα στὴν χώρα τῶν Βισαλτῶν καὶ τῶν Ὀδομάντων.3 Βέβαια, ἡ προσεκτικὴ ἀνάγνωση τῆς περιγραφῆς τοῦ Στράβωνος ἀφήνει νὰ ὑποθέσουμε ὅτι οἱ Βισάλτες ζοῦσαν καὶ ἀνατολικὰ τοῦ Στρυμόνα, ἀφοῦ μᾶς λέγει ὅτι τὴν χώρα διέσχιζε ὁ ποταμός.

Δὲν θὰ ὑπεισέλθουμε ἐδῶ σὲ προβλήματα ἱστορικῆς ἔρευνας. Δὲν γνωρίζουμε, λόγου χάριν, τὸν ἀριθμὸ τῶν λιμνῶν (μία ἢ πολλές;) ποὺ σχημάτιζε ὁ Στρυμόνας ἀνάμεσα στὸ σημερινὸ Σιδηρόκαστρο καὶ τὴν Ἀμφίπολη.

Στὴν εὔφορη κοιλάδα τοῦ Στρυμόνα βοσκοῦσαν μεγάλα κοπάδια. Κτηνοτρόφοι οἱ Βισάλτες, ἦταν γνωστοὶ γιὰ τὸν τρόπο ποὺ θεράπευαν τὶς πληγὲς τῶν ζώων. Καὶ θὰ ἔπρεπε ἡ θεραπευτική τους μέθοδος νὰ εἶχε διαδοθεῖ μέσα ἀπὸ τοὺς χρόνους, ἀφοῦ τὴν ἀναφέρει ὁ Βιργίλιος: ὅταν ὁ πόνος φθάνει ὡς τὰ κόκαλα τῶν ζώων καὶ ὁ πυρετὸς τὰ καίει, ἦταν πάντα εὐεργετικὸ νὰ κάνουν νὰ πέσει ὁ πυρετός τρυπώντας τὴν φλέβα κάτω ἐκεῖ ποὺ ἀρχίζει τὸ πόδι, γιὰ νὰ ξεπηδήσει τὸ αἷμα· ἔτσι συνηθίζουν νὰ κάνουν οἱ Βισάλτες.4

Γιὰ τὴν ἱστορία τοῦ βασιλείου τῶν Βισαλτῶν σαφεῖς πληροφορίες μᾶς δίνει ὁ Θουκυδίδης,5 ποὺ ὀνομάζει Μυγδονία ὅλη τὴν χώρα ἀνάμεσα στὸν Ἀξιὸ καὶ τὸν Στρυμόνα καὶ μᾶς λέγει ὅτι ἡ Βισαλτία ἀνῆκε στὴν Μακεδονία,γιατὶ τὰ ὅρια εἶχαν ἐπεκταθεῖ ὡς τὸν Στρυμόνα τὴν ἐποχὴ τοῦ Ἀλεξάνδρου τοῦ Α΄.

Εἶχαν φήμη πολεμιστῶν οἱ Βισάλτες. Ἀρνήθηκαν νὰ ἀκολουθήσουν τοὺς Πέρσες, σὰν πέρασε ὁ περσικὸς στρατὸς ἀπὸ τὰ μέρη τους γιὰ νὰ κατέβει πρὸς νότο νὰ κατακτήσει τὴν Ἑλλάδα· ἀλλὰ καὶ πάλι, σὰν τοὺς κατέκτησαν οἱ Μακεδόνες, πολλὲς φορὲς πολέμησαν γιὰ ν’ ἀπελευθερωθοῦν.

Ἡ Βέργη ἦταν κτισμένη στὴν δυτικὴ ὄχθη τοῦ Στρυμόνα.

Εἶναι δύσκολο,ὡστόσο,νὰ προσδιορίσουμε τὴν ἀκριβὴ τοποθεσία της. Ἐρευνητὲς καὶ ἱστορικοὶ διαφωνοῦν.Ἄλλοι τὴν τοποθετοῦν στὴν σημερινὴ Νιγρίτα, ἄλλοι στὸ 70ὸ χλμ. τοῦ δρόμου Θεσσαλονίκης-Σερρῶν, ἄλλοι στὸ Ζερβοχώρι, ἄλλοι πάλι κοντὰ στὸ χωριὸ Κοπάτσι, τὴν σημερινὴ Βέργη.6

Ἡ Βέργη ἀνῆκε στὴν ἀττικοδηλιακὴ συμμαχία.7 Τὸ γεγονὸς αὐτὸ καθαυτὸ θὰ μποροῦσε να ἀμφισβητηθεῖ, ἂν δὲν εἴχαμε τὶς μαρτυρίες τῶν καταλόγων τοῦ φόρου ποὺ οἱ κάτοικοι πλήρωναν κάθε χρόνο στὴν συμμαχία.

Ἀναφέρονται τὰ ἔτη: 452, 451, 447, 435, 433, 432· τελευταία χρονολογία τὸ 424 π.Χ. 8

 

Ὁ Πλούταρχος,9 στὴν ἐξιστόρηση τῆς ζωῆς τοῦ Περικλῆ, πληροφορεῖ ὅτι στὰ μέσα τοῦ 5ου αἰ. ὁ Περικλῆς ἀπέστειλε χίλιους Ἀθηναίους κληρούχους νὰ ἐγκατασταθοῦν ὡς ἔποικοι (οἰκήτορες) ἀνάμεσα στοὺς Βισάλτες: πρὸς δὲ τούτοις χιλίους μὲν ἔστειλεν εἰς Χερρόνησον κληρούχους […] εἰς δὲ Θρᾴκην χιλίους Βισάλταις συνοικήσοντας;

Πλούσια πόλη ἡ Βέργη ποὺ – κατὰ τὸν Στράβωνα – ἀπῆχε διακόσια στάδια ἀπὸ τὴν Ἀμφίπολη.10

Τὰ μεταλλεῖα της δίνουν ἀσήμι. Οἱ Βισάλτες κόβουν νομίσματα.11

Νομίσματα σημαίνει οἰκονομικὴ ζωή, ἐμπόριο, ἐπικοινωνία μὲ ἄλλες πόλεις, διακίνηση ἐμπορευμάτων ἀλλὰ καὶ ἰδεῶν.

Εἶναι ἄραγε παρακινδυνευμένο νὰ ὑποθέσουμε ὅτι οἱ κάτοικοί της ἦταν ταξιδευτές, γνώριζαν ἄλλα μέρη, ἄλλους λαούς; Πιστεύω ὅτι εἶναι εὔλογο νὰ δεχθοῦμε τὴν ὑπόθεση.

Ἡ Βέργη ἔχει συνδέσει τὸ ὄνομά της μὲ τὸν Ἀντιφάνη, ὁ ὁποῖος ἀναφέρεται πλέον στὶς πηγὲς ὡς Ἀντιφάνης ὁ Βεργαῖος.

Ὁ Ἀντιφάνης, ἱστορικὸ πρόσωπο, εἶναι παράξενη προσωπικότητα. Ἀπὸ τὸ ἕνα μέρος πρόσωπο σοβαρό, καὶ ἀπὸ τὸ ἄλλο ἄνθρωπος ποὺ δὲν τὸν παίρνουν στὰ σοβαρά. Δὲν τὸν πιστεύουν, δὲν δίνουν πίστη στὰ ὅσα διηγεῖται· ἡ Βέργη ἔγινε γνωστὴ γιὰ τὰ ἄπιστα ποὺ ὁ Ἀντιφάνης ἔλεγε.

Αὐτὰ διαβάζουμε στὶς πηγές. Ἂς τὰ προσέξουμε.

Σὲ μιὰ παλιὰ ἐπιγραφὴ ποὺ βρέθηκε στὴν Ἐπίδαυρο ἀναγράφεται τὸ ὄνομά του, μαζί μὲ ἄλλα ὀνόματα, σὲ ἕναν κατάλογο μὲ τὰ ὀνόματα τῶν ἀξιωματούχων τοῦ περίφημου Ἱεροῦ τοῦ Ἀσκληπιοῦ στὶς διάφορες πόλεις κατὰ τὰ ἔτη 365-311 π.Χ. Ἦταν ὁ κατάλογος τῶν θεωροδόκων.12

 Τί ἦταν οἱ θεωροδόκοι; Σήμερα θὰ τοὺς ὀνομάζαμε ἐπίτιμους προξένους. Ἦταν πρόσωπα ποὺ εἶχαν μία συγκεκριμένη ἀποστολή. Ἔργο τους ἦταν νὰ ὑποδέχονται, στὴν πόλη τους, ἀπεσταλμένους τοῦ Ἱεροῦ – τοὺς θεωροὺς –ποὺ ταξίδευαν γιὰ νὰ πληροφορήσουν τὶς ἄλλες πόλεις γιὰ τὶς τελετὲς τοῦ Ἱεροῦ καὶ νὰ συγκεντρώσουν τὰ ἀπαραίτητα χρήματα. Στὶς πόλεις ποὺ ἐπισκέπτονταν τοὺς ὑποδέχονταν καὶ τοὺς φιλοξενοῦσαν οἱ θεωροδόκοι, πρόσωπα μὲ κοινωνικὴ θέση καὶ ὑπόληψη και, φυσικά, μὲ οἰκονομικὴ ἄνεση.

 

Ὁ Ἀντιφάνης ἐξετέλεσε χρέη θεωροδόκου γιὰ ἕνα ἀρκετὰ μεγάλο διάστημα. Ἡ θέση ἦταν τιμητική. Ἔχουμε λοιπὸν ἕνα ἐνδιαφέρον ἱστορικὸ στοιχεῖο. Προσδίδει στὴν εἰκόνα τοῦ εὐφυολόγου καὶ τὴν διάσταση τοῦ σοβαροῦ προσώπου. Ἀστεῖες καὶ φανταστικὲς ἱστορίες ἔλεγε, δὲν ἦταν ὅμως ἀστεῖο πρόσωπο. Ἀπὸ σύγκριση χρονολογιῶν φαίνεται πὼς ἡ φήμη του ὡς παραδοξολόγου ἄρχισε νὰ ἁπλώνεται πολὺ μετὰ ἀπὸ τὴν ἐποχὴ κατὰ τὴν ὁποία διατέλεσε θεωροδόκος.

Τὸ ὄνομα Ἀντιφάνης δὲν εἶναι σπάνιο.13

Γύρω ἀπὸ τὸ πρόσωπό του ὅμως ὑπῆρξε σύγχυση. Γιὰ ἕνα μεγάλο διάστημα οἱ φιλόλογοι ἐρευνητές, στηριγμένοι στὶς πληροφορίες ποὺ ὁ Στέφανος ἀπὸ τὸ Βυζάντιο δίνει στὸ μεγάλο λεξικό του τὰ Ἐθνικὰ καὶ συγκεκριμένα στὴν λέξη «Βέργα», ταύτισαν τὸν Ἀντιφάνη ἀπὸ τὴν Βέργη μὲ τὸν ποιητὴ καὶ συγγραφέα κωμωδιῶν τῆς ἐποχῆς τῆς μέσης κωμωδίας:

Βέργη. Πόλις Θρᾴκης πρὸς τῇ Χερσονήσῳ, τὸ ἐθνικὸν Βεργαῖοι, Στράβων δὲ κώμην αὐτὴν λέγει, ἐξ ἧς ὁ Βεργαῖος Ἀντιφάνης ὁ κωμικός. ἄπιστα δὲ οὗτος συνέγραψεν, ὥς φασιν· ἀφ’ οὗ καὶ παροιμία βεργαΐζειν ἀντὶ τοῦ μηδὲν ἀληθὲς λέγειν.14

Ἔκτοτε ὅμως τὰ δύο πρόσωπα ξεχώρισαν. Ὁ Ἀντιφάνης ἀπὸ τὴν Βέργη εἶναι ἄλλος απὸ τὸν Ἀντιφάνη τῆς μέσης κωμωδίας.15

 Ὁ W. Schmid ξεχωρίζει τὰ δύο πρόσωπα· καὶ τὸν διακρίνει μάλιστα ἀπὸ ἕναν ἄλλο Ἀντιφάνη τὸν ὁποῖο μνημονεύει ὁ Ἀντώνιος Διογένης.

Γεγονὸς εἶναι πάντως ὅτι ἡ πόλη τοῦ Στρυμόνα ἔγινε τόσο γνωστὴ ἐξαιτίας τοῦ Ἀντιφάνη, ὥστε νᾶ ἀποκτήσει ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα δύο νέες λέξεις:

ὅποιος ἀφηγεῖται παράδοξα καὶ φανταστικά, ὅπως ὁ Ἀντιφάνης ἀπὸ τὴν Βέργη, «βεργαΐζει». Ὅποιος λέει ψέμματα εἶναι «βεργαῖος». Νὰ μιὰ μνήμη ποὺ θὰ ἀντέξει στὸν χρόνο, ἀφοῦ οἱ λέξεις πολιτογραφοῦνται πιὰ στὴν γλῶσσα καὶ φθάνουν ἕως ἐμᾶς.

Ὁ Στράβων, ὁ ὁποῖος μνημονεύει τὸ Βεργαῖον διήγημα,16 τοποθετεῖ τὸν Ἀντιφάνη μαζὶ μὲ τὸν Πυθέα, τὸν ταξιδευτὴ ἀπὸ τὴν Μασσαλία ποὺ ἔφθασε ὣς τὰ σύνορα τῆς Ἀρκτικῆς, καὶ τὸν Εὐήμερο ἀπὸ τὴν Μεσσήνη, μὲ τὶς ταξιδιωτικές του περιγραφὲς στὸν Ἰνδικὸ Ὠκεανό, στοὺς ἀναξιόπιστους ἀφηγητὲς ταξιδιῶν γνωστοὺς γιὰ τὰ ψέμματά τους:17 Οὐ πολὺ οὖν ἀπολείπεται ταῦτα τῶν Πυθέου καὶ Εὐημέρου καὶ Ἀντιφάνης ψευσμάτων.18

Καὶ ὁ Φώτιος ὅμως ἀναφέρει τὸν Ἀντιφάνη. Νά μὲ ποιὰ ἀφορμή:

Ὁ Ἀντώνιος Διογένης, ὁ ὁποῖος ἔζησε γύρω στὰ τέλη τοῦ 1ου αἰ. καὶ τὶς ἀρχὲς τοῦ 2ου αἰ., εἶχε γράψει ἕνα μυθιστόρημα μὲ τὸν τίτλο Τὰ ὑπὲρ Θούλην ἄπιστα. Ἡ Θούλη ἦταν τὸ ὄνομα τῆς βορειότερης χώρας τῆς Εὐρώπης,πρὸς τὴν Ἀρκτική, τὴν ὁποία ἀνακάλυψε τὸν 4ο αἰ. π.Χ. ὁ γνωστὸς Ἕλληνας θαλασσοπόρος Πυθέας ἀπὸ τὴν Μασσαλία καὶ τὴν ὁποία περιέγραψε στὸ ἔργο του Περὶ Ὠκεανοῦ. Ἴσως πρόκειται γιὰ τὴν σημερινὴ Ἰσλανδία ἢ ἀκόμη καὶ τὴν Νορβηγία. Δὲν μποροῦμε νὰ τὴν προσδιορίσουμε μὲ ἀκρίβεια. Οἱ ἀφηγήσεις γύρω ἀπὸ μακρινὲς χῶρες ἐξάπτουν τὴν φαντασία, ὅπως συνέβη καὶ στὴν περίπτωση τοῦ Διογένη Ἀντωνίου. Ἂς μὴν ξεχνοῦμε ὅτι ὁ τίτλος Ἄπιστα ἢ Περὶ ἀπίστων ἦταν διαδεδομένος καὶ συνόδευε τὶς φανταστικὲς καὶ παράδοξες ἱστορίες ποὺ κυκλοφοροῦσαν μὲ ἀφορμὴ τὶς ταξιδιωτικὲς ἐντυπώσεις. Ὁ Φώτιος, ὁ ὁποῖος διάβασε τὸ μυθιστόρημα τοῦ Ἀντ. Διογένη,στὴν περίληψη ποὺ δίνει τὸ σχολιάζει ὡς ἑξῆς: μνημονεύει [ἐνν. τὸν Ἀντ.Διογένη] […] ἀρχαιοτέρου τινὸς Ἀντιφάνους, ὅν φησι περὶ τοιαῦτὰ τινα τερατολογήματα κατεσχολακέναι.19

Πῶς ἐξηγεῖται ὡστόσο ἡ στροφὴ στὶς φανταστικὲς ἱστορίες; Εἶναι προσωπικὸ γνώρισμα ἑνὸς ἀνθρώπου ποὺ γενιέται μὲ προδιάθεση στὴν μυθοπλασία, ἢ μήπως εἶναι γενικότερη τάση ποὺ παρατηρεῖται ἐκείνη τὴν ἐποχή; Τὸ ἐρώτημα μὲ ἀπασχόλησε ἀρκετὸ καιρό. Ὁ Ἀντιφάνης ζεῖ στὸν 4ο αἰ. πρὶν τὸν Ἐρατοσθένη. Μποροῦμε νὰ μὴν σκεφθοῦμε ὅτι εἶναι ἡ ἐποχὴ τῶν μεγάλων ταξιδιῶν; Μποροῦμε νὰ μὴν θυμηθοῦμε ὅτι στὶς περιγραφὲς ξένων λαῶν, σὲ μακρινὲς χῶρες, ἡ φαντασία ξεπερνᾶ τὰ ὅρια τῆς πραγματικότητας;Πάνω ἀπὸ ἑκατὸ χρόνια πρὶν τὸν Ἀντιφάνη, ὁ Ἑκαταῖος εἶχε καταγράψει τὶς ἐντυπώσεις του ἀπὸ τὰ ταξίδια ποὺ εἶχε κάνει στὴν Εὐρώπη καὶ στὴν Ἀσία, καὶ στὰ ὁποῖα εἶχε προφανῶς ἀφηγηθεῖ καὶ ἀρκετὲς παραδοξολογίες.Πῶς ἀλλιῶς ἐξηγεῖται ἡ κριτικὴ τοῦ Στράβωνος στὸν Ἑκαταῖο, τὸν ὁποῖον κατατάσσει σ’ αὐτοὺς ποὺ μυθογραφοῦν;20

Ἀλλὰ καὶ μὲ τὸν Κτησία ἀπὸ τὴν Κνίδο (τέλη 5ου-ἀρχές 4ου αἰ. π.Χ.) δὲν ἔχουμε περιγραφὲς τῆς Ἰνδίας καὶ ἐξωτικῶν πουλιῶν καὶ ζώων, ὅπως,π.χ., τῶν παπαγάλων ποὺ ἔχουν μαῦρα γένεια καὶ μιλοῦν ἰνδικά – ἀλλἀ καὶ ἑλληνικά, ἂν τὰ διδαχθοῦν – ἢ ἀκόμη τοῦ Μαρτιχόρα, ἑνὸς θηρίου μὲ οὐρὰ σκορπιοῦ καὶ βέλη ποὺ σκοτώνουν στὴν οὐρὰ καὶ τὸ κεφάλι, καὶ ἀκόμη ἀνθρώπων μὲ κεφάλι σκύλου ποὺ γαυγίζουν;

Νὰ κάνουμε τὴν εὔλογη σκέψη ὅτι τὴν ἐποχὴ τῆς διείσδυσης τῶν Ἑλλήνων στὴν Ἀσία στοὺς χρόνους τοῦ Μ. Ἀλεξάνδρου, δηλαδὴ τὴν ἐποχὴ ποὺ ζεῖ ὁ Ἀντιφάνης, καὶ μὲ τὴν ἐπίσκεψη καινούργιων τόπων, μὲ τὴν γνωριμία μὲ ξένους λαοὺς, ἡ φαντασία τῶν πολυταξιδευμένων ἀφέθηκε νὰ παίξει ἀνεξέλεγκτα;

Οἱ κάτοικοι τῆς Βέργης, μὲ τὸ ἐμπόριο τους, ἦταν ἀσφαλῶς ἀνοιχτοὶ σὲ συναλλαγὲς μὲ κατοίκους ἄλλων περιοχῶν. Εἶναι εὔκολο νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἱστορίες, ἀνέκδοτα καὶ παραμύθια κυκλοφοροῦσαν ἀπὸ στόμα σὲ στόμα.

Τὰ ἀπίστευτα τοῦ Ἀντιφάνη βρίσκουν ἕτοιμο τὸ ἔδαφος γιὰ νὰ ἀκουσθοῦν.

Καὶ ἀκούσθηκαν. Τόσο μακριὰ μάλιστα ποὺ ὁ Πλούταρχος, ὁ ὁποῖος πεθαίνει πάνω ἀπὸ διακόσια χρόνια ἀργότερα (120 μ.Χ.), θυμᾶται τὸν Βεργαῖο «ψεύτη» καὶ τὸν μνημονεύει.

Ἡ μαρτυρία τοῦ Πλουτάρχου εἶναι πολύτιμη.21 Ἀναφέρει μία ἀπὸ τὶς ἀπίστευτες ἱστορίες τοῦ Ἀντιφάνη. Ἂς τὴν ἰδοῦμε ἀπὸ κοντά:

Στὴν πραγματεία του «Πῶς αἰσθάνεται κανεὶς ὅτι προκόβει στὴν ἀρετή;» (Πῶς ἄν τις αἴσθοιτο ἑαυτοῦ προκόπτοντος ἐπ’ ἀρετῇ;, Moralia Ι) ὁ Πλούταρχος θέλει νὰ ἀντικρούσει τοὺς στωικοὺς οἱ ὁποῖοι ἔλεγαν ὅτι μόνον ὁ σοφὸς εἶναι ἐνάρετος καὶ πώς, ἂν ἕνας ἄνθρωπος δὲν εἶναι τέλειος,σοφός, δὲν ἔχει σημασία πόσο μικρὰ ἢ μεγάλα εἶναι τὰ ἐλαττώματά του.

Ὁ ἴδιος θεωρεῖ ὅτι προοδεύει κανεὶς στὴν ἀρετὴ ὅπως καὶ στὴν μάθηση τῆς φιλοσοφίας. Ἂν τὸ αἰσθανθεῖ κανεὶς αὐτό, τότε διώχνει μακριὰ τὸν φθόνο καὶ τὴν ζήλεια καὶ ὅλα αὐτὰ ποὺ πιέζουν τὸν ἄνθρωπο, ὅταν πρωταρχίζει νὰ μαθαίνει φιλοσοφία.

Πρόοδος ἐπέρχεται ἀκόμη καὶ στὸν τρόπο τῆς ὁμιλίας. Ὅλοι οἱ νέοι ἐπιθυμοῦν νὰ χρησιμοποιοῦν λόγους ποὺ ἐντυπωσιάζουν· σὰν πουλιὰ ὁδηγοῦνται ἀπὸ τὴν φιλοσοφία τους νὰ φθάσουν στὰ ὕψη τῆς γνώσης, ἐνῶ ἄλλοι, σὰν σκυλάκια, χαίρονται νὰ τραβοῦν καὶ νὰ σχίζουν, καὶ ἀσχολοῦνται μὲ ἐριστικοὺς λόγους καὶ μὲ σοφίσματα, ἄλλοι πάλι συγκεντρώνουν ἀποφθέγματα καὶ ἀνέκδοτα, γιὰ νὰ τὰ παρουσιάζουν σὲ ὁμήγυρεις. Ἀλλά, ὅπως ὁ Ἀνάχαρσις ὁ Σκύθης ποὺ ἔλεγε ὅτι δὲν εἶδε ποτὲ τοὺς Ἕλληνες νὰ κάνουν τίποτε ἄλλο μὲ τὰ χρήματά τους παρὰ νὰ τὰ μετροῦν, ἔτσι καὶ αὐτοὶ οἱ ἄνθρωποι φυλάγουν τὰ εὐφυολογήματα καὶ τὶς ἱστορίες, χωρὶς νὰ ἔχουν ποτὲ οἱ ἴδιοι κανένα ὄφελος.

 

Σ’ αὐτὸ τὸ σημεῖο τῆς πραγματείας, ὁ Πλούταρχος θυμίζει τὴν ἱστορία τοῦ Ἀντιφάνη ποὺ κάποιος ἔλεγε ὅτι ταιριάζει στοὺς μαθητὲς τοῦ Πλάτωνος.

Νά ἡ ἱστορία στὸν Πλούταρχο:

«Ὁ Ἀντιφάνης ἔλεγε, ἀστειευόμενος, ὅτι σὲ κάποια πόλη μόλις οἱ ἄνθρωποι πρόφεραν λέξεις (λόγια) αὐτὲς πάγωναν ἀπὸ τὸ κρύο. Ἀργότερα, ὅταν περνοῦσε τὸ κρῦο, ἔλυωναν οἱ λέξεις, ἄκουγαν οἱ ἄνθρωποι τὸ καλοκαίρι αὐτὰ ποὺ εἶχαν συζητηθεῖ τὸν χειμῶνα. Ἔτσι συμβαίνει καὶ μὲ τοὺς μαθητὲς τοῦ Πλάτωνος, οἱ ὁποῖοι ὅ,τι ἄκουγαν, ὅσο ἦταν νέοι, τὸ κατανοοῦσαν ἀφοῦ πιὰ εἶχαν γεράσει».

συμβαίνει δὴ τὸ τοῦ Ἀντιφάνους, ὅ τις εἶπεν 〈ἐπὶ〉 τῶν Πλάτωνος συνήθων. ὁ γὰρ Ἀντιφάνης ἔλεγε παίζων ἔν τινι πόλει τὰς φωνὰς εὐθὺς λεγομένας πήγνυσθαι διὰ ψῦχος, εἶθ’ ὕστερον ἀνιεμένων ἀκούειν θέρους ἃ τοῦ χειμῶνος διελέχθησαν· οὕτω δὴ τῶν ὑπὸ Πλάτωνος ἔφη νέοις οὗσι λεχθέντων μόλις ὀψὲ τοὺς πολλοὺς αἰσθάνεσθαι γέροντας γενομένους.22

Αὐτὴ εἶναι ἡ ἱστορία τοῦ Ἀντιφάνη: εὐφυέστατη, ὡραία παραδοξολογία.

Τόσο ὡραῖα ποὺ ἕνας νεότερος μελετητής, ὁ Γερμανὸς Otto Weinreich, παρομοίασε τὸν Ἀντιφάνη μὲ ἕναν ἄλλο, μὲ τὸν ἐξίσου διάσημο γιὰ τὶς ψεύτικες καὶ φανταστικὲς ἱστορίες του, γνωστὸ σὲ ὅλα τὰ παιδιὰ, Βαρόνο Μυγχάουζεν(«Des Freiherrn von Münchhausen wundabare Reise und Abenteuer zu Wasser und zu Lande, wie er sie bei einer Flasche im Kreis seiner Freunde selbst zu erzählen»), καὶ ἀφιέρωσε μάλιστα μελέτη στὸν παραλληλισμὸ αὐτόν.23

Ὁ Ἀντιφάνης λοιπὸν ἀπὸ τὴν Βέργη εἶναι ὁ Μυγχάουζεν τῆς ἀρχαιότητας.

Νά γιατὶ ἡ Βέργη ἀπέκτησε φήμη ποὺ ξεπέρασε τὰ γεωγραφικὰ ὅρια τῆς ἀρχαίας Βισαλτίας.

Ὁ Πλούταρχος εἶναι ὁ συγγραφέας ποὺ διαβάζεται περισσότερο στὴν Ἀναγέννηση, σὰν ξύπνησε τὸ ἐνδιαφέρον γιὰ τοὺς Ἕλληνες καὶ τοὺς Λατίνους συγγραφεῖς. Οἱ Βίοι Παράλληλοι εἶναι δημοφιλὲς ἀνάγνωσμα, διδακτικὸ ἔργο. Ἀλλὰ καὶ πρὶν ἀπὸ τοὺς Βίους, τὰ Ἠθικὰ γίνονται γνωστὰ μέσα απὸ τὴν βυζαντινὴ καὶ τὴν ἰταλικὴ παράδοση. Ἔτσι ἀρχίζει ἡ παρουσία τῆς ἱστορίας τῶν παγωμένων λέξεων στὴν εὐρωπαϊκὴ λογοτεχνία. Θὰ σταθοῦμε σὲ μερικὲς χαρακτηριστικὲς ἀφηγήσεις.

Ἕνας Ἰταλὸς οὐμανιστὴς ποὺ ζεῖ στὴν αὐλὴ τοῦ Λουδοβίκου Σφόρτσα – εἴμαστε στὰ τέλη τοῦ 15ου αἰ. –, ὁ Baldesar Castiglione, γράφει ἕνα βιβλίο μὲ τὸν τίτλο Cortegiano. Ἐκεῖ βρίσκουμε σὲ ἐκτεταμένη μορφή τὸ παραμύθι μὲ τὶς παγωμένες λέξεις. Τὰ συμφραζόμενα ἀλλάζουν. Ἡ ἱστορία ὅμως εἶναι ἡ ἴδια. Ὁ Juliano Magnifico διηγεῖται τὴν ἱστορία, ὅπως ὁ ἴδιος τὴν ἄκουσε,ἑνὸς ἐμπόρου ἀπὸ τὴν Τοσκάνη. Ἤθελε νὰ πάει, λέγει, στὴν Μόσχα νὰ ἀγοράσει γοῦνες, νὰ τὶς φέρει πίσω στὴν Ἰταλία γιὰ νὰ τὶς πουλήσει. Στὴν Πολωνία ὅμως σταμάτησε.

Γινόταν πόλεμος. Πολεμοῦσαν οἱ Πολωνοὶ καὶ οἱ Ρῶσοι. Μὲ πολλὲς δυσκολίες μπόρεσε νὰ πείσει – μέσῳ τρίτων – τοὺς Μοσχοβίτες ἐμπόρους νὰ ἔρθουν μὲ τὶς γοῦνες ὣς τὰ πολωνικὰ σύνορα. Συναντήθηκαν στὶς ὄχθες ἑνὸς ποταμοῦ, ὁ καθένας ἀπὸ τὴν ἀπέναντι ὄχθη.

Ὁ ποταμὸς τοὺς χώριζε. Ἀπὸ μακριὰ φώναξαν οἱ Μοσχοβίτες τὴν τιμή. Ὁ ἔμπορός μας δὲν καταλάβαινε.Μόλις προφέρονταν οἱ λέξεις κρυστάλλωναν στὸν ἀέρα.Γίνονταν πάγος. Οἱ Πολωνοὶ, ποὺ συνόδευαν τὸν Ἰταλὸ ἔμπορο καὶ γνώριζαν τὸ κλῖμα, ἄναψαν μιὰ μεγάλη φωτιὰ στὴν μέση τοῦ παγωμένου ποταμοῦ ποὺ ἦταν τὰ σύνορα. Καὶ τότε οἱ λέξεις, οἱ ὁποῖες πρὶν μία ὥρα εἶχαν παγώσει, ἄρχισαν νὰ ξεπαγώνουν καὶ νὰ ἀκούγονται μουρμουριστά ὅπως ἀκούγεται τὸ χιόνι σὰν λυώνει καὶ κατεβαίνει ἀπὸ τὰ βουνά. Καὶ τότε κατάλαβε ὁ ἔμπορος τὶ εἶχαν πεῖ οἱ Μοσχοβίτες, οἱ ὁποῖοι εἶχαν ἐν τῷ μεταξὺ ἀναχωρήσει, γιὰ νὰ ἐπιστρέψουν στὴν Μόσχα. Ἡ τιμὴ τοῦ φάνηκε πολὺ ὑψηλὴ καὶ ὁ ἔμπορος ἀπὸ τὴν Τοσκάνη γύρισε στὴν Ἰταλία ἄπρακτος.Ὅλοι ὅσοι ἄκουσαν τὴν ἱστορία γέλασαν. Τὸ μυθιστόρημα Cortegiano γνώρισε μεγάλη ἐπιτυχία.

Τὸ 1537 γίνεται καὶ ἡ πρώτη γαλλικὴ μετάφραση – απὸ τὸν Gilles Ménages.

Λίγα χρόνια ἀργότερα, ὁ μεγάλος ἑλληνιστὴς τῆς Ἀναγεννήσεως στὴν Γαλλία, ὁ Φραγκῖσκος Rabelais, γιατρὸς καὶ φιλόσοφος, ἀποθανατίζει καὶ πάλι τὸ ὄνομα τοῦ Ἀντιφάνη.24

Ποιὸς δὲν ἔχει διαβάσει τὸ δίτομο μυθιστόρημα μὲ τὶς περιπέτειες τοῦ Gargantua καὶ τοῦ γιοῦ του Pantagruel;Ὁ Rabelais μᾶς διηγεῖται τὴν ἱστορία τοῦ Pantagruel στὸν δεύτερο τόμο μὲ τίτλο: Τὰ φοβερὰ καὶ τρομερὰ ἔργα καὶ κατορθώματα τοῦ πολύ φημισμένου Pantagruel. Ὁ Pantagruel καὶ ὁ ὑπηρέτης του Πανοῦργος ξεκινοῦν μὲ τὸ πλοῖο τους «Θαλαμηγὸ» νὰ γνωρίσουν τὸν κόσμο. Τὶς περιπέτειές τους ἀφηγεῖται ὁ Rabelais. Ἐκεῖ εἶναι καὶ ἡ γνωστὴ σὲ ὅλους μας ἱστορία μὲ τὰ πρόβατα τοῦ Πανούργου.

Ἀλλά ἂς στραφοῦμε στὶς παγωμένες λέξεις. Στὸ 4ο βιβλίο καὶ στὸ κεφάλαιο μὲ τὸν τίτλο «Πῶς στὴν ἀνοιχτὴ θάλασσα ὁ Pantagruel ἄκουσε διά φορα λόγια ποὺ ξεπάγωσαν» διαβάζουμε τὴν ἱστορία ποὺ μεταφέρουμε περιληπτικά: στὴν ἀνοιχτὴ θάλασσα ὁ Pantagruel ἄκουσε ξαφνικὰ φωνὲς,θόρυβο, ποδοβολητὰ ἀλόγων, κλαγγὴ ὅπλων, ποὺ ἔφερνε ὁ ἀέρας απὸ μακριά, καὶ ποὺ ὅλο δυνάμωναν. Ὁλόγυρα ἡ θάλασσα ἀπέραντη καὶ ἔρημη.Κανεὶς τριγύρω. Καμία γῆ. Ὁ Πανοῦργος πανικοβλήθηκε: «Χανόμαστε! Ἀκούγονται κανόνια! Πᾶμε νὰ φύγουμε. Σηκῶστε τὰ πανιά!» φώναζε.

Ὁ Pantagruel ὅμως θέλει νὰ καταλάβει ἀπὸ ποῦ ἔρχονται οἱ φωνές.

Θυμᾶται τὶ λέγει ὁ Ἀριστοτέλης γιὰ τὸν Ὅμηρο. Θυμᾶται ὅμως καὶ τὸν Πλάτωνα. Στὸ σημεῖο αὐτὸ ξεπηδᾶ τὸ ὄνομα τοῦ Ἀντιφάνη! Καὶ ἐδῶ ὁ Rabelais μνημονεύει μὲ μικρὲς παρεκκλίσεις τὴν ἱστορία: ἀπὸ τὸ κρῦο μόλις οἱ φωνὲς ἀκούγονταν πάγωναν, γιὰ νὰ ξεπαγώσουν ἀργότερα.

Τὸ ὅτι τὸ ὄνομα τοῦ Ἀντιφάνη ἐμφανίζεται δίπλα σὲ αὐτὸ τοῦ Ὁμήρου,τοῦ Ἀριστοτέλη καὶ τοῦ Πλάτωνος εἶναι ἐκπληκτικό.

Δείχνει τὴν βαθιὰ μόρφωση τοῦ Rabelais· φανερώνει ὅμως καὶ τὴν διατήρηση τῆς ἱστορίας τοῦ Ἀντιφάνη.

Ἡ ἀπάντηση τοῦ κυβερνήτη τοῦ πλοίου στὶς ἐρωτήσεις τοῦ Pantagruel μᾶς μεταφέρει στὴν καρδιὰ τῆς ἱστορίας τοῦ Ἀντιφάνη: σ’ αὐτὸ τὸ σημεῖο,τῆς πολικῆς θάλασσας, ἀπήντησε ὁ κυβερνήτης, ἔγινε στὶς ἀρχὲς τοῦ χειμῶνα μάχη ἀνάμεσα στοὺς Ἀριμασποὺς καὶ τοὺς Νεφεληβάτες. Οἱ θόρυβοι καὶ οἱ ἦχοι, ἀπὸ τὴν μάχη, οἱ φωνὲς τῶν γυναικῶν καὶ τῶν παιδιῶν πάγωσαν.Ἦταν χειμῶνας. Τώρα ποὺ πέρασε ὁ χειμῶνας, οἱ ἦχοι καὶ οἱ φωνὲς λυώνουν·ἔτσι φθάνουν ἕως ἐμᾶς.

Ἡ ἱστορία βέβαια συνεχίζεται. Τὴν σταματῶ ἐδῶ.

Ἀπὸ τὸν Πλούταρχο στὸν Rabelais οἱ λεπτομέρειες χάνονται, ἡ ἱστορία μεταφέρεται μὲ λάθη. Ὁ Ἀντιφάνης δὲν ἦταν μαθητὴς τοῦ Πλάτωνος!25

 Ὁ Ἀντιφάνης ὁ Βεργαῖος συγχέεται μὲ τὸν Ἀντιφάνη τῆς μέσης κωμωδίας. Μάχη ἀνάμεσα στοὺς μονόφθαλμους Ἀριμασπεῖς καὶ τοὺς Νεφεληβάτες δὲν

ἦταν γνωστή! Ποιοὶ εἶναι οἱ Νεφεληβάτες; Γνωρίζουμε βέβαια τοὺς Νεφελοκένταυρους τοῦ Λουκιανοῦ (ἀληθοῦς ἱστορίας α΄-β΄).

Οἱ φιλόλογοι ἔχουν ἐπισημάνει καὶ τὰ λάθη καὶ τὴν «προσαρμογή» τῆς ἱστορίας στὰ συμφραζόμενα τοῦ μυθιστορήματος Τὰ ὑπὲρ Θούλην ἄπιστα.

Νά τὶ γράφει ὁ Weinreich: «Τὸ ἐπεισόδιο τοῦ Rabelais εἶναι ἀσφαλῶς τὸ πρῶ­το κορυφαῖο σημεῖο τέχνης στὴν ἱστορικὴ παράδοση τῶν ἀπίστων καὶ ψεύτικων ἱστοριῶν. Καὶ δὲν μειώνεται ἡ ἀξία της ἂν ἕνα μέρος ξεπερνᾶ τὸν Πλούταρχο καὶ χρεώνεται στὸν Ἀντώνιο Διογένη […]».26

Ἡ σημαντικὴ παραλλαγὴ τῶν ἤχων τῆς μάχης θὰ ἐνσωματωθεῖ στὶς μετέπειτα ἱστορίες, καὶ θὰ ἔχουμε, ἀντὶ γιὰ παγωμένες λέξεις, τοὺς παγωμένους ἤχους τῆς σάλπιγγας στὴν ἱστορία τοῦ Freiherr Karl Friedrich Hieronymus von Münchhausen.

Δὲν θὰ τὴν διηγηθῶ. Τὴν γνωρίζουμε ὅλοι.

Νὰ πᾶμε στὴν Ἀγγλία; Νὰ θυμίσουμε τὸν μεγάλο σατυρικὸ ποιητὴ Samuel Butler καὶ τὸν ἥρωά του τὸν Hudibras, τὸν παντογνώστη, ποὺ τὸν περιγράφει ὁ ποιητής:

Ὅλα τὰ πράγματα σ’ αὐτὸν γίνονται πράξεις

Καὶ γνώριζε ἀφαιρτικὰ τὴν φύση ἀπ’ τὸν καθένα

Ποῦ εἶναι ἡ ὑπόσταση καὶ ποῦ ἡ οὐσία ἀπ’ τὰ νεκρὰ σώματα

Ποῦ τὸ πνεῦμα τους πετᾶ

Ποῦ εἶναι ἡ ἀλήθεια ὅταν ἡ ἴδια ξεπηδᾶ

Ὅμοια μὲ τὶς λέξεις πού στὸν Βορρᾶ παγώνουν

Ὅλ’ αὐτὰ τὰ γνώριζε τελείως καὶ καλά.

 (ἐλεύθερη ἀπόδοση)

Περνοῦν οἱ παγωμένες λέξεις στὰ σατυρικὰ ποιήματα. Περνοῦν στὶς εὔθυμες ταξιδιωτικὲς περιγραφὲς τοῦ Joseph Anton Stranizky27 ἀπὸ τὴν Λιψία. Ἂς τὶς θυμίσουμε.

Είμαστε στὸ 1717. Τὸ σκηνικὸ εἶναι ἡ Γροιλανδία καὶ ἡ ἐποχὴ ποὺ κάνει ἕξι μῆνες νύχτα ἔχει περάσει. Προσπαθεῖ ὁ ἥρωας, ὁ Hans Wurst, νὰ συνομιλήσει μὲ ἕναν κάτοικο τῆς περιοχῆς. Ἀδύνατον. Μόλις ἄνοιγε τὸ στόμα, οἱ λέξεις παγωμένες κυλοῦσαν κάτω, στὴν γῆ, σὰν βῶλοι ἀπὸ πάγο.

Χρειάστηκε τότε νὰ ἀνάψουν μιὰ μεγάλη φωτιά. Τριγύρω βάλανε τὶς λέξεις καὶ αὐτὲς ἄρχισαν, μία μία, νὰ λύωνουν. Μόνον τότε μπόρεσαν νὰ συνεννοηθοῦν. Βλέπουμε καὶ ἐδῶ ὅτι τὸ πολικὸ σκηνικὸ ἐπαναλαμβάνεται ὡς σταθερὸ μοτίβο.

Δὲν εἶναι ὅμως μόνο στὴν λογοτεχνία ποὺ διατηρεῖται ἡ ἱστορία μας. Θὰ τὴν ἰδοῦμε στὰ περίφημα σχέδια τοῦ ζωγράφου Gustav Doré.

Tὸ 1854 ξεσπᾶ ὁ πόλεμος τῆς Κριμαίας. Ὁ B. G. Doré ζωγραφίζει μέσα ἀπὸ γελοιογραφίες τὴν ἱστορία τῆς Ἁγίας Ρωσίας. Σὲ μιὰ ἀπὸ αὐτὲς ἀπεικονίζει τὸν ρωσικὸ στρατὸ νὰ φθάνει στὸν Β. Πόλο. Ὁ τσάρος Ἰβὰν δίδει διαταγὴ νὰ σαλπίσουν ὑποχώρηση. Ἕκανε ὅμως τόσο κρῦο ποὺ οἱ ἦχοι μόνο παγωμένοι ἔβγαιναν. Στὸ σχέδιο τοῦ Doré, βλέπουμε νὰ βγαίνουν ἀπό ὀκτὼ σάλπιγγες παγωμένοι κρύσταλλοι: ἦταν οἱ ἦχοι. Ὁ B. G. Doré εἶναι ἐκεῖνος ποὺ κάνει τὰ σχέδια στὰ Παραμύθια τοῦ Münchhausen.

Ἀπὸ τὴν Ἀναγέννηση φθάσαμε στὸν προπερασμένο αἰώνα. Σημαίνει ἄραγε ὅτι στοὺς Μέσους Αἰῶνες ἡ ἱστορία τοῦ Ἀντιφάνη ἦταν τελείως άγνωστη;Ἀσφαλῶς ὄχι. Ἔχει διασωθεῖ ἕνα λαϊκὸ ἀνάγνωσμα, τὸ ἔργο τοῦ Sir John Mandeville, ψευδώνυμο ἑνὸς Βέλγου γιατροῦ, τοῦ Jean de Bourgogne,ὁ ὁποῖος ζεῖ τὸν 14ο. αἰ. στὴν Λιέγη καὶ περιγράφει διάφορα ταξίδια μὲ τὸν τίτλο The Voiage and Travayle of Syr John Maundeville, Knight. Ἦταν ἕνα δημοφιλέστατο μεσαιωνικὸ λαϊκὸ ἀνάγνωσμα.Ἀποσπάσματα αὐτοῦ τοῦ βιβλίου θὰ περάσουν στὴν πολωνικὴ λογοτεχνία τῶν ταξιδιωτικῶν περιγραφῶν. Ἀξίζει νὰ παραθέσω μερικοὺς στίχους ἀπὸ μιὰ πολωνικὴ τραγικοκωμωδία μὲ τὸν τίτλο Ἡ νύχτα τῆς νηστείας ἢ τραγικὴ κωμωδία γιὰ τὴν ἐποχὴ τῆς νηστείας, τὴν νύχτα. Πρόκειται γιὰ ἕναν διάλογο ἀνάμεσα σὲ ἕναν οἰνοπότη καὶ ἕναν προσκυνητή, τὸν ὁποῖο μεταφέρω σὲ ἐλεύθερη ἀπόδοση:

Οἰν. Ἐκεῖ λοιπὸν ὑπάρχει πολὺ πάγος;

Προσκ. Σὰν κάποιος μιλήσει παγώνει τελείως ἡ λαλιά του στὸν ἀγέρα

 Πρὶν ἀκόμη στὸ αὐτὶ τοῦ ἄλλου φθάσει

 Κἂν τύχῃ νἆναι μακριὰ τότε, ἀπὸ τὸ κρῦο, ὅλον τὸν χειμῶνα πάγος θὲ νὰ γίνῃ

 

Στὸν Ἀντιφάνη ἡ μοῖρα ἐπιφύλαξε νὰ ξεπεράσει ἡ φήμη του ὄχι μόνο τὰ σύνορα τῆς πατρίδας του, στὰ χρόνια ποὺ ἔζησε, ἀλλὰ καὶ ἀργότερα, πολὺ ἀργότερα, νὰ διασχίσει τοὺς αἰῶνες καὶ νὰ διεισδύσει στὸν εὐρωπαϊκὸ πολιτισμό. Πράγματι, ἀπὸ τὴν Ἀναγέννηση καὶ μετὰ ὁ Ἀντιφάνης εἰσέρχεται στὴν εὐρωπαϊκὴ λογοτεχνία καὶ συγκεκριμένα στὸν χῶρο τῶν παραμυθιῶν καὶ τῶν φανταστικῶν ἱστοριῶν. Μὲ τὸν Ἀντιφάνη ἔχουμε στὴν κυριολεξία τὸ ζωντανὸ παράδειγμα μιᾶς παραδόσεως διὰ μέσου τῶν αἰώνων. Ἀπὸ αἰώνα σὲ αἰώνα κάτι παραδίδεται στὴν ἑπόμενη γενιὰ καὶ παραδίδεται μὲ τὸν ἀσφαλέστερο τρόπο: μέσα ἀπὸ τὰ παραμύθια καὶ τὶς περιπέτειες φανταστικῶν ταξιδιῶν. Ναί, ἀπὸ τὰ παραμύθια. Γιατί τίποτε δὲν ριζώνει τόσο στὴν φαντασία, τίποτε δὲν διατηρεῖται περισσότερο καὶ καλύτερα στὴν μνήμη τῶν ἀνθρώπων, ἀπὸ τὶς ἱστορίες, τοὺς μύθους, τὰ παραμύθια, τὰ φανταστικὰ ταξίδια, ποὺ διαβάζουμε ἢ ἀκοῦμε, ὅταν εἴμαστε παιδιά.

Θεσσαλονίκη                        Τερέζα Πεντζοπούλου-Βαλαλά

Παραπομπές

1. Ἡροδ. Ἱστορίαι Ζ΄ (Πολύμνια) 115.

2. Στράβων Γεωγραφικά Ζ΄ ἀπόσπ. 11ε (= The Geography of Strabo in 8 Volumes (μτφρ. H.

L. Jones), Λονδῖνο, The Loeb Classical Library, 1969 (11927)).

3. Στράβων, ὅ.π., Ζ΄ ἀπόσπ. 36ε.

4. P. Vergili Maronis Georgicon ΙΙΙ.457-461, Παρίσι, Les Belles Letres, 1947.

5. Θουκιδίδου Ἱστορίαι, Βιβλίον Β΄, κατὰ μετάφραση Ἐλευθερίου Βενιζέλου, ἐκδιδόμεναι ἐπιμέλειᾳ Δημητρίου Κατλαμάνου, Ἐν Ὀξφόρδῃ, ἐκ τοῦ Τυπογραφείου τοῦ Πανεπιστημίου,Μεγ. Βρετανία 1946 (1940), σσ. 179-180: «Ἀλλά τὴν περὶ τὴν θάλασσαν ἐκτεινομένην χώραν, ἡ ὁποία καλεῖται σήμερον Μακεδονία, κατέκτησαν πρῶτον καὶ ἐβασίλευσαν ἐπ’ αὐτῆς ὁ πατὴρ τοῦ Περδίκκα Ἀλέξανδρος καὶ οἱ πρόγονοί του Τημενίδαι […] Κατέκτησαν ὡσαύτως ἀπὸ τὴν Παιονίαν λωρίδα γῆς, ἐκτεινομένην ἀπὸ τὸ ἐσωτερικὸν κατὰ μῆκος τοῦ Ἀξιοῦ πρὸς τὴν Πέλλαν καὶ τὴν θάλασσαν, καὶ ἐξουσιάζουν ἥδη πέραν τοῦ Ἀξιοῦ μέχρι τοῦ Στρυμόνος τὴν καλουμένην Μυγδονίαν, ἐκδιώξαντες ἀπ’ αὐτὴν τοὺς Ἠδῶνας. […] Τὸ οὕτω συγκροτηθὲν βασίλειον τῶν Τημενιδῶν κατέκτησε καὶ ἐξουσιάζει μέχρι σήμερον τὰ διαμερίσματα ἄλλων φύλων, ὅπως τὸν Ἀνθεμοῦντα, τὴν Γρηστωνίαν, τὴν Βισαλτίαν, καὶ πολὺ μέρος τῆς καθαυτὸ Μακεδονίας. Ὁλόκληρον, ἐν τούτοις, τὸ κράτος τοῦτο ὀνομάζεται Μακεδονία, καὶ βασιλεὺς αὐτοῦ, κατὰ τὸν χρόνον τῆς εἰσβολῆς τοῦ Σιλτάκου, ἦτον ὁ υἱὸς τοῦ Ἀλεξάνδρου Περδίκκας».

6. Γιὰ περισσότερα γύρω ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἔρευνα βλ. Fanoula Papazoglou, Les villes de Macedoine de l’époque romaine [BCH, 16], Ἀθήνα, École Française d᾽Athènes, 1988, σ. 356.

7. N. G. L. Hammond καὶ G. T. Griffith, A History of Macedonia, Vol. II: 550-336 B.C., Ὀξφόρδη, Clarendon Press, 1979, σ. 117.

8. Hammond καὶ Griffith, ὅ.π., σ. 117.

9. Πλουτ. Βίοι, Περικλῆς XI.5 (= Plutarch’s Lives, with an English Translation by Bernadotte

Perrin, τ. 8, Λονδῖνο–Cambridge, Mass., Heinemann–Harvard University Press, 81916). Πρβ. καὶ

Διοδ. Βιβλιοθήκη Ἱστορική ΧΙΙ.68, Λιψία, B. G. Teubner, σ. 89.

10. Στράβων, ὅ.π. (σημ. 2), Ζ΄ ἀπ. 36ε: Ἐν δὲ τοῖς Βισάλταις ἀνὰ ποταμὸν ἰόντι τὸν Στρυμόνα καὶ ἡ Βέργη ἵδρυται, κώμη ἀπέχουσα Ἀμφιπόλεως περὶ διακοσίους σταδίους (= 37 χλμ.).

11. Ὁ Hammond (Hammond καὶ Griffith, ὅ.π. (σημ. 7), σσ. 111 κ.ἑ., 117 καὶ 121) δίνει ὡς πιθανὴ ἐξήγηση στὴν ἐπιγραφὴ Βέργαι καὶ Βεργαίου τῶν νομισμάτων ὅτι ἀφοροῦν δύο περιόδους ὅπου ἡ Βέργη ἀναφέρεται στοὺς καταλόγους εἰσφορῶν στὸν 4 π.Χ. αἰώνα.

12. Hammond καὶ Griffith, ὅ.π. (σημ. 7), σ. 111. Πρβ. Otto Weinreich, «“Antiphanes und Münch-hausenˮ. Das antike Lügenmärchen von den gefrorenen Worden und sein Fortleben im Abendland»,Sitzungsberichte der Akademie Wien, Philol-histor. Klase 220.4 (1942) 13 σημ. 9.

13. Είκοσι τρία πρόσωπα μὲ τὸ ὄνομα Ἀντιφάνης ἀναφέρονται στὴν Paulys, Wissowa καὶ Kroll Pealenzyclopädie στὸ ἄρθρο «Antiphanes», σ. 2521 κ.ἑ. (Wilhelm Schmid).

14. Στέφανος Βυζάντιος, Ἐθνικά, Βερολῖνο 1849, Graz 1958.

15. F. Susemihl, Geschichte der griechischen Literatur in alexandriner Zeit, Λιψία, B. G. Teubner,

1891-1892.

16. Στράβων, ὅ.π. (σημ. 2), Β΄, C 100.

17. Βλ. A. Leski, Ἱστορία τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς ἱστορίας, μτφρ. Ἀ. Τσομπανάκης, Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1972, σσ. 799 καὶ 1061 ἀντίστοιχα.

18. Στράβων, ὅ.π. (σημ. 2), Β΄, C 102.

19. Φώτιος, Βιβλιοθήκη, κῶδιξ 116, σ. 112, α5 (Bekker). Πρβ. καὶ τὰ φληναφήματα τοῦ Ἀντιδάνη στοὺς λίγους διασωθέντες στίχους τῆς χαμένης κωμωδίας Ἡσιόνη τοῦ ποιητοῦ τῆς μέσης κωμωδίας Ἀλέξη.

20. Στράβων, ὅ.π. (σημ. 2), Η΄ 3.9: Ἑκαταῖος δ’ ὁ Μιλήσιος […] πολλὰ μὲν οὖν καὶ μὴ ὄντα λέγουσιν οἱ ἀρχαῖοι συγγραφεῖς, συντεθραμμένοι τῷ ψεύδει διὰ τὰς μυθογραφίας. Λίγο πρὶν εἶχε χαρακτηρίσει τερατολογίας τὶς πληροφορίες τοῦ Ἑκαταίου γιὰ τὸν Ἴναχο ποταμό (Στράβων,ό.π., Ζ΄, C 271).

21. Τὴν σχολιάζει ὁ Urlich Wilamowitz-Moellendorf, Kleine Schriften, IV. Lesefrüchte und Verwandtes, Βερολῖνο, Akademie Verlag, 1962, σσ. 202 κ.ἑ.

22. Πλούταρχος, Πῶς ἄν τις αἴσθοιτο ἑαυτοῦ προκόπτοντος ἐπ’ ἀρετῇ; (Moralia Ι, Λονδῖνο,The Loeb Classical Library, 1969 (1927), σ. 157).

23. Weinreich, ὅ.π. (σημ. 12). Ὅλες οἱ πληροφορίες ποὺ δίνω σχετικὰ μὲ τὴν προέλευση καὶ τὴν τύχη τοῦ παραμυθιοῦ τὶς ἀντλῶ ἀπὸ τὴν ἐργασία τοῦ Weinreich. Ἡ ἀναζήτησή τους στὶς βιβλιοθῆκες τοῦ Βερολίνου δὲν ἦταν εὔκολη, γιατὶ πολλὰ τεύχη εἶχαν καεῖ στὸν πόλεμο. Τελικὰ ἦρθε στὰ χέρια μου μὲ τὶς φροντίδες τῆς καθηγήτριας Γεωργίας Ἀποστολοπούλου, ἡ ὁποία τὴν ἀναζήτησε σὲ βιβλιοθῆκες τοῦ Μονάχου.

24. Πρέπει νὰ ἀναφέρω ἐδῶ τὴν ἔκπληξή μου, ὅταν διάβασα τὸ ὄνομα τοῦ Ἀντιφάνη! Δὲν πίστευα τὰ μάτια μου. Τότε συνειδητοποίησα τὴν τεράστια σημασία τοῦ παραμυθιοῦ στὴν διατήρηση τῆς παράδοσης.

25. Τὸ λάθος ὀφείλεται στὸν Jacques Amyot, ὁ ὁποῖος μετέφρασε τὸν Πλούταρχο (Les Oeuvres morales de Plutarque, τ. Ι, Παρίσι 1588, σσ. 409 κ.ἑ., κατὰ παράθεση Weinreich, ὅ.π. (σημ.12), σ. 57).

26. Weinreich, ὅ.π. (σημ. 12), σ. 63

27. J. A. Stranizky, Lustige Reyss-Beschreibung aus Salzburg in verschiedene Länder, ἐπιμ. R.M. Werner, τ. 6, Βιέννη 1883. 

 

 

Τερέζα Πεντζοπούλου-Βαλαλᾶ, Ἀρχαία Βισαλτία. Ὁ Ἀντιφάνης ὁ Βεργαῖος καὶ ἡ ἱστορία τῶν παγωμένων λέξεων, Ελληνικά 65.1(2015),Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, σελ.19-29

👉Αντιφάνης ο Βεργαίος