Οδύσσεια φιλοσοφικής σκέψης

Ο Μποναβεντούρα ετοιμάζεται να εξέλθει από το δωμάτιο του Θωμά Ακινάτη. Στο «De veritate» του τελευταίου εντοπίζει ο Κουλουμπαρίτσης την απαρχή του διαχωρισμού τού είναι και του όντος, που επέτρεψε την επικράτηση μιας πολυσύνθετης οντολογίας. 

 

Μια σφαιρική προσέγγιση των τομών και ρήξεων στην αρχαιοελληνική και μεσαιωνική γραμματεία

ΛΑΜΠΡΟΣ ΚΟΥΛΟΥΜΠΑΡΙΤΣΗΣ

Ιστορία της αρχαίας και μεσαιωνικής φιλοσοφίας. Από τον Πλωτίνο έως τον Πλήθωνα. Β΄ Τόμος

μτφρ.: Πάνος Αγγελόπουλος

εκδ. Καστανιώτη, σελ. 988

 

*Αλεξάνδρα Δεληγιώργη

 

Η έκδοση του Β΄ Τόμου της «Ιστορίας της αρχαίας και μεσαιωνικής φιλοσοφίας. Από τον Πλωτίνο έως τον Πλήθωνα» του Λάμπρου Κουλουμπαρίτση, ιστορικού της ελληνο-ευρωπαϊκής φιλοσοφίας, ομότιμου καθηγητή φιλοσοφίας του ULB και μέλους της Βασιλικής Ακαδημίας του Βελγίου, αποτελεί σπουδαίο εκδοτικό γεγονός.

 

Έργο τεράστιο σε όγκο και σημασία ο ανά χείρας τόμος, είναι καρπός πολυετούς έρευνας, διδασκαλίας και εκπόνησης πολλών άλλων έργων και μελετών του Λάμπρου Κουλουμπαρίτση, όπως «La pensée de Parménide» (4η έκδοση, 2022), «La physique d’ Aristote» (1997), «La proximité et la question de la souffrance humaine» (2005), «La philosophie face à la question de la complexité» (2014), «La violence narrative» (2019) κ.ά.

 

Η ιδέα της ιστορικής συνέχειας στον ανά χείρας Β΄ Τόμο είναι αποτέλεσμα μιας σφαιρικής προσέγγισης της αρχαιοελληνικής και μεσαιωνικής –βυζαντινής και λατινικής, αραβικής και ιουδαϊκής– γραμματείας, στη μακρά διαχρονία της οποίας οι ρήξεις και τομές που σημειώνονται στις ιδέες και στους τρόπους σκέψης αποτυπώνονται σε κείμενα Ελλήνων, εξελληνισμένων ιστορικών, φιλοσόφων, θεωρητικών, χρονικογράφων ή αγιογράφων που απαθανατίζουν μακρές ή σχετικά σύντομες διάρκειες, τις οποίες καλείται ο κοινωνιολόγος, σε συνεργασία με τον ιστορικό, να σπάσει σε διαδοχικές συγχρονίες προκειμένου να φωτίσει διαφοροποιημένα εντός τους μικρο- και μακροσκοπικά φαινόμενα.

Η διαφοροποίηση

Ο αναγνώστης, ιστορικός ή φιλόσοφος διαπιστώνει ότι το Β΄, το Γ΄ και το Δ΄ Μέρος του έργου (ό.π. σσ. 293-910) είναι καρπός εντατικής μελέτης και έρευνας του συγγραφέα, με αποτέλεσμα μια προωθημένη σύλληψη της φιλοσοφίας της ιστορίας, διαφοροποιημένη από εκείνη παλαιότερων μελετών του Λάμπρου Κουλουμπαρίτση, καθώς μεσολάβησε η έκδοση του δίτομου έργου του «La philosophie face à la question de la complexité» (2014), στο οποίο ο συγγραφέας επεξεργάστηκε ένα νέο γνωστικό παράδειγμα της ιστορικής επιστήμης, που αναδεικνύει τις πολλαπλές αλληλεπιδράσεις κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών, επιστημονικών, τεχνολογικών κ.ά. παραγόντων, καθοριστικών για την ανάπτυξη της ελληνο-ευρωπαϊκής σκέψης και για τη συνόλη ιστορία της Ευρώπης, στη μακρά διάρκεια της γεωπολιτικής της συγκρότησης.

 

Προηγήθηκε η μελέτη του Κουλουμπαρίτση «Aux origines de la philosophie européenne» (1992), βασισμένη στην απορητική προσέγγιση της πολύπλευρης φιλοσοφίας των αρχαίων που εγκαινίασε ο Αριστοτέλης στο βιβλίο Α΄ της Φυσικής, κάνοντας χρήση της διαλεκτικής μεθόδου που χρησιμοποίησε ο Πλάτων στον «Παρμενίδη», αναφερόμενος στο Ενα, απορητικά, χωρίς ιστορικές αναφορές. Με αυτή τη μέθοδο, ο Αριστοτέλης προβληματοποίησε αρχές και έννοιες (βλ. «La Physique d’ Aristote», 1986).

Αυτό το νέο, σφαιρικό και πολύπλοκο γνωστικό παράδειγμα της Ιστορίας, το οποίο ο Κουλουμπαρίτσης εφάρμοσε στα μεταγενέστερα έργα του, διαυγάζει τις αλληλεπιδράσεις της ιστορίας και της φιλοσοφίας της Ιστορίας, τις οποίες υποκαθιστούν με αναγωγές ο θετικισμός και ο δογματικός υλισμός, αγνοώντας εσκεμμένα, πλην άκριτα, ότι η ιστορική εξέλιξη της επιστήμης υπήρξε και παραμένει αλληλένδετη με την ιστορική εξέλιξη της μεταφυσικής. Η τελευταία, ως πεδίο θεμελίωσης της επιστήμης, εξελίχθηκε, με τη μεσολάβηση της Καντιανής Κριτικής, σε οντογνωσιοθεωρία και εν συνεχεία σε πεδίο ιστορικο-κριτικής εξέτασης των διεργασιών παραγωγής της γνώσης τού όντος-είναι, σε ποικίλα πεδία επιστημονικής και φιλοσοφικής μελέτης και έρευνας.

 

Στο καινοτόμο αυτό πλαίσιο, ο Κουλουμπαρίτσης αίρει θεωρητικά και στην πράξη την επιστημονικίστικη προκατάληψη περί στείρας και ζημιογόνου αλληλεξάρτησης της ιστορίας με τη φιλοσοφία της ιστορίας, την οποία αυθαίρετα καταργούν αγεφύρωτοι διαχωρισμοί που, μετά το τέλος της ψυχροπολεμικής περιόδου, οδήγησαν βαθμιαία σε μια σχετικιστική αποκήρυξη του θεμελιωτισμού, καθιστώντας τη σκέψη ανίσχυρη να λύσει προβλήματα της αυστηρής εξειδίκευσης. Συνέπεια αυτής της αποκήρυξης ήταν η υπονόμευση της δυναμικής οντογνωσιοθεωρίας τού είναι-όντος που στηρίζει τη συγκρότηση πολλαπλών επιστημών και φιλοσοφιών, ποικίλων ως προς τη μέθοδο και το περιεχόμενό τους.

 

Όσον  αφορά την μεσαιωνική φιλοσοφία,η «Ιστορία» του Κουλουμπαρίτση είναι η μοναδική ιστορία που αναφέρεται συγχρόνως στην βυζαντινή,στην λατινική,στην αραβική και στην ιουδαϊκή σκέψη

Ο αθεμελίωτος διαχωρισμός τού είναι από το ον επέτρεψε την επικράτηση μιας πολυειδούς οντολογίας τού είναι (Dasein), ερήμην της γνώσης του όντος. Την απαρχή αυτού του αστήρικτου διαχωρισμού ο Κουλουμπαρίτσης την εντοπίζει στο «De Veritate» του Θωμά Ακινάτη και στην ακινάτεια ανατροπή της αρχαιοελληνικής ενολογίας, την οποία αποδέχθηκε ο Θωμισμός, με αποκορύφωμα, το 1879, όταν ο Πάπας Λέων καθιέρωσε τον θωμισμό σε φιλοσοφία του καθολικισμού, με αποτέλεσμα τα νεο-θωμιστικά έκγονά του (φαινομενολογία, υπαρξισμός, περσοναλισμός), του 20ού αι., και τη στροφή τους στον υποκειμενισμό.

 

Αντίθετος στην απόκρυψη των ζωντανών στοιχείων της ελληνο-ευρωπαϊκής παράδοσης σκέψης, στη μακρά διαχρονία της, ο Κουλουμπαρίτσης ανοίγει ακόμη περισσότερο το φάσμα των αλληλεπιδράσεων της ιστορικής επιστήμης και της φιλοσοφίας της ιστορίας, αναδεικνύοντας έναν ακόμη ουσιαστικό λόγο για την αναγκαία συνεργασία της οντογνωσιοθεωρίας, που μας κληροδότησε αυτή η μεγάλη παράδοση, με την παρμενίδεια ενολογία (έν το παν) και με την πλατωνική αγαθολογία (λόγο περί του αγαθού ως έσχατου στοιχείου και ως μέγιστου μαθήματος για τη μετάβαση από την άγνοια/αδικία στη γνώση/δικαιοσύνη ως κοινό κτήμα πολιτείας και πολιτών). Με αυτό το άνοιγμα, το Εν και το Αγαθό αναφαίνονται ως έσχατες πηγές νοηματοδότησης της επιστημονικής και της φιλοσοφικής (υπαρξιακής, φαινομενολογικής, ερμηνευτικής) γνώσης.

 

Αντίθετος στην απόκρυψη των ζωντανών στοιχείων της ελληνο-ευρωπαϊκής παράδοσης σκέψης, στη μακρά διαχρονία της, ο Κουλουμπαρίτσης ανοίγει ακόμη περισσότερο το φάσμα των αλληλεπιδράσεων της ιστορικής επιστήμης και της φιλοσοφίας της ιστορίας.

 

Με αυτές τις ουσιώδεις διανοίξεις της ιστορίας και της φιλοσοφίας της ιστορίας στην ενολογία και στην αγαθολογία –κληροδοτήματα και οι δύο της αρχαιοελληνικής παράδοσης–, το εν και το αγαθό λειτουργούν ως απώτατοι γνώμονες του θεωρείν και του πράττειν. Και αξίζει να θυμίσουμε εδώ ότι μια βαθύτερη αιτία του αντιδραστικού μηδενισμού που ενέσκηψε στην Ευρώπη, από το 1870 και εξής, συνεχώς εντεινόμενος, είναι η καταδίκη τού Ενός και του Αγαθού ως αναχρονιστικές δήθεν μεταφυσικές αναφορές.

 

Η ενότητα, ωστόσο, και η θετικότητα που νοηματοδοτούν την οντογνωσιοθεωρητική θεμελίωση της γνώσης τού είναι/όντος αποτελούν προτάγματα πέραν της βλέψης της κυριαρχίας της φύσης και της ανθρώπινης ύπαρξης, που σηματοδοτούν εις βάθος την ανθρώπινη δημιουργία, έναντι της βίας των κάθετων εξουσιαστικών πρακτικών. Στην πραγματικότητα, τις εμπεριέχουν και τις εξανθρωπίζουν, μετατρέποντάς τες σε κυβερνητικές ή διευθυντικές διαλογικές πρακτικές τού Εγώ ή Εμείς με τον Aλλο ή τους Αλλους, συμβάλλοντας θετικά στην περάτωση έργων που απαιτούν για την πραγμάτωσή τους πολυάνθρωπα σχήματα. Πρόκειται για προτάγματα που προωθούν την ιστορική αυτοσυνειδησία προσώπων και συλλογικοτήτων στη σχέση τους με τις κοσμικές και ανθρώπινες δυνάμεις ενότητας και θετικότητας, που αντιμάχονται την υποκείμενη στην τυφλή βία αντιδραστικότητα της καταστροφής για την καταστροφή. Υπό το πρίσμα τους, τα ιστορικά Υποκείμενα καλούνται να λειτουργήσουν με βάση την αρχή της αμοιβαίας αναγνώρισης και του αμοιβαίου ελέγχου των πολλαπλών και πολυειδών διαδράσεων συνειδητού και ασυνείδητου. Ενώ η απουσία αμοιβαιότητας πολλαπλασιάζει και βαθαίνει επικίνδυνα τους διαχωρισμούς, καθιστώντας αδιέξοδη τη μυθική διαπάλη καλού και κακού στον πυρήνα της πίστης στον θεό vs διάβολο ή στον άνθρωπο vs κτήνος.

 

Έλλογο εναντίον άλογου

Με το αποφασιστικό βήμα που κάνει προς την αρχή της αμοιβαιότητας, ο Κουλουμπαρίτσης καταρρίπτει και τον άκριτο διαχωρισμό άλογου μύθου και έλλογης σκέψης που πυροδότησε την εναντίωση στον λεγόμενο Πλατωνισμό, με τη μορφή τάσης ή ρεύματος, στα πεδία των ανθρωπιστικών σπουδών, που περιορίζει τη φιλοσοφία σε υποκειμενοκεντρικές ερμηνευτικές ή στην αναλυτική φιλοσοφία αποσπώντας προτάσεις από κείμενα που με τη μορφή συνθέσεων μη προσβάσιμων με την τυπική λογική φωτίζουν πτυχές και σχέσεις της ετερογενούς και πολυδιάστατης ανθρώπινης πραγματικότητας.

 

Η συσσωρευμένη ιστορική εμπειρία των καιρών καθιστά σαφές ότι κάθε περιορισμός της φιλοσοφικής σκέψης παρεμποδίζει την ανάπτυξη της επιστημονικής σκέψης, και τανάπαλιν. Γι’ αυτό και ο ιστορικός και ο φιλόσοφος καλούνται να διακρίνουν πίσω από τις γραμμές τού ανά χείρας έργου την ουσιαστική συμβολή του Λάμπρου Κουλουμπαρίτση στην επεξεργασία και εφαρμογή αυτού του νέου γνωστικού παραδείγματος που, απορριπτέο από το ισχύον γνωστικό και συνακολούθως παιδαγωγικό μοντέλο, παραμένει ανενεργό ακόμη για πολλούς ιστορικούς και επιστημολόγους.

 

Πρόκειται για έργο που με την ολιστικότητα της προσέγγισης και την ικανότητα διάκρισης που προτάσσει έναντι των διαχωρισμών και της μονομέρειας συμβάλλει στη λύση φιλοσοφικών, επιστημολογικών και μεθοδολογικών ζητημάτων που απασχολούν ιστορικούς και φιλοσόφους.

 

Αξίζει πρωτίστως να σημειωθεί ότι, όσον αφορά τη μεσαιωνική φιλοσοφία, η ανά χείρας Ιστορία του Κουλουμπαρίτση είναι η μοναδική Ιστορία που  αναφέρεται συγχρόνως στη βυζαντινή, στη λατινική, στην αραβική και στην ιουδαϊκή σκέψη. Πρόκειται, λοιπόν, για έργο που με την ολιστικότητα της προσέγγισης και την ικανότητα διάκρισης που προτάσσει έναντι των διαχωρισμών και της μονομέρειας, συμβάλλει στη λύση φιλοσοφικών, επιστημολογικών και μεθοδολογικών ζητημάτων που απασχολούν ιστορικούς και φιλοσόφους, λειτουργώντας ως νευραλγικής σημασίας οδηγός εμβάθυνσης του ενδιαφέροντός τους, σε ερευνητικές δομές, που χωρίς τη στήριξη της πολιτείας αποθαρρύνουν την παραγωγή γνώσης· κρίσιμο ζητούμενο για τη θεσμική και πολιτιστική αναβάθμιση της χώρας μας.

 

*Η κ.Αλεξάνδρα Δεληγιώργη είναι ομότιμη καθηγήτρια φιλοσοφίας, συγγραφέας.

Καθημερινή,Τέχνες και Γράμματα